Η Χίος είναι νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου, το πέμπτο μεγαλύτερο της Ελλάδας με έκταση 842 τετρ. χιλιόμετρα και μήκος ακτών 213 χιλιόμετρα. Διοικητικά αποτελεί την Περιφερειακή Ενότητα Χίου, η οποία ανήκει στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου μαζί με τα Ψαρά και τα Αντίψαρα (στη δυτική πλευρά) και τις Οινούσσες (στην ανατολική πλευρά). Ο πληθυσμός της ανέρχεται σε 50.361 κατοίκους (απογραφή 2021), που ζει στην πόλη της Χίου, πρωτεύουσα και κύριο λιμάνι του νησιού, καθώς και στα 64 χωριά του νησιού. Ακόμα η Χίος έχει μεγάλη απόδημη κοινότητα σε Λονδίνο και Νέα Υόρκη. Η μικρότερη απόσταση του νησιού από τις απέναντι ακτές της Μικράς Ασίας, είναι 3,5 ναυτικά μίλια από το ακρωτήριο Πούντα ως τη χερσόνησο της Ερυθραίας, στο ύψος του Τσεσμέ. Τα κύρια προϊόντα που εξάγει είναι η ονομαστή χιώτικη μαστίχα, το λάδι, τα σύκα και το κρασί, ενώ έχει διεθνή φήμη για το μέγεθος και την ποιότητα της ναυτιλίας της. Η πρωτεύουσα του νησιού, η πόλη Χίος, είναι γνωστή στους ντόπιους ως Χώρα. Ακόμη, ξεχωρίζουν αρκετοί οικισμοί που είναι γνωστοί για τα αρχιτεκτονικά τους χαρακτηριστικά (όπως το Πυργί και τα Μεστά).

Ετυμολογία και μυθολογία

Για το όνομα της Χίου έχουν πλεχτεί πολλοί μύθοι. Το παλαιότερο όνομα του νησιού ήταν, κατά τον Όμηρο, το προελληνικό, Κίος ή Κέως, το οποίο είναι παραπλήσιο με το σημερινό. Οι παλαιότεροι μύθοι αναφέρουν ότι το όνομα «Χίος» προέρχεται από τη Χιόνη που σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν νύμφη και κόρη του Οινοπίωνα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο πρώτος κάτοικος και βασιλιάς του νησιού ήταν ο Οινοπίων, γιος του Διονύσου και της Αριάδνης, ο οποίος ήρθε από την Κρήτη στο νοτιότερο άκρο της Χίου και έμαθε στους κατοίκους του νησιού το εμπόριο, τη θάλασσα και το πώς να καλλιεργούν τα αμπέλια. Εκτός από τη Χιόνη, την πατρότητα της Χίου διεκδικεί και άλλο μυθικό πρόσωπο, ο Χίος, γιος του Ωκεανού ή του Ποσειδώνα, που ονομάστηκε έτσι επειδή κατά τη γέννησή του έπεσε πολύ χιόνι. Κατά τον ιστορικό - γεωγράφο Ισίδωρο, οι Σύροι αποκαλούσαν Χίο τη μαστίχα. Ο γεωγράφος Όλφερτ Ντάπερ (1635-1689) λέει ότι Chia σημαίνει όφις στη συριακή γλώσσα, εξ ου και το άλλο όνομα της Χίου Οφιούσα, το οποίο δόθηκε λόγω των πολλών φιδιών που είχε. Άλλο όνομα της Χίου ήταν Πιτυούσα, μάλλον λόγω των πολλών πεύκων που υπήρχαν, ιδιαίτερα στο βόρειο τμήμα της. Άλλο όνομά της ήταν Αριούσα από το δέντρο «αριών», το οποίο είναι ένα είδος δρυός – πρίνου. Τα άρια (δρυς) κάλυπταν ένα μεγάλο μέρος της βορειοδυτικής Χίου. Άλλα ονόματα ήταν Αιθάλη (αναφέρει ο έφορος Πλίνιος) και Αρέθουσα, αναφέρουν ο Ιταλός Ruberto Valentino και ο Ιερώνυμος. Η προϊστορική παράδοση αναφέρει δύο ανθρώπους που πρωτοκατοίκησαν το νησί, τον Οινοπίωνα και τον Μάκαρα. Ο Οινοπίωνας ήταν ο πρώτος μυθικός βασιλιάς της Χίου, είχε κρητική καταγωγή και ήταν αυτός που έφερε στη Χίο την καλλιέργεια του αμπελιού και την παραγωγή του καλύτερου οίνου της εποχής, του Αριούσιου οίνου. Τα εγκώμια γι’ αυτόν τον οίνο ήταν πολλά, όπως νέκταρ, γλυκύτατος, θεραπευτικός, αρωματικός και εύπεπτος. Πατέρας του Οινοπίωνα ήταν ο Θεός Διόνυσος και μητέρα του η Αριάδνη, κόρη του Βασιλιά της Κρήτης, Μίνωα. Από τον πατέρα του κληρονόμησε την αγάπη του για το κρασί και τη μετέδωσε και στους Χιώτες. Με τον Οινοπίωνα συνδέεται και ο μύθος του Ωρίωνα, του διασημότερου μυθικού ήρωα της Χίου. Ο Ωρίων ήταν γιος του Θεού Ποσειδώνα και της Ευρυάλης, κόρης του Μίνωα. Ήταν επίσης γίγαντας και περίφημος κυνηγός. Ο Ωρίων αγάπησε την κόρη του Οινοπίωνα, Μερόπη, της οποίας το χέρι ζήτησε από τον πατέρα της. Ο Οινοπίωνας του ανέθεσε αρχικά να εξολοθρεύσει τα άγρια θηρία της Χίου. Ο Ωρίωνας κατάφερε να τα εξολοθρεύσει, αλλά ο Οινοπίωνας αθέτησε το λόγο του και δεν του έδινε την κόρη του. Ο Ωρίωνας φανερά στεναχωρημένος μέθυσε και έκλεψε την κόρη του Οινοπίωνα, Μερόπη. Για την ασέβειά του αυτή ο Οινοπίωνας τον τύφλωσε και τον έδιωξε από το νησί. Υπάρχουν βεβαίως και άλλες εκδοχές του μύθου. Η Χίος τιμούσε σαν ήρωα το μυθικό οικιστή και εκπολιτιστή της, Οινοπίωνα και η λατρεία του συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα.

Ιστορία

Αρχαία ιστορία

= Προϊστορικοί χρόνοι

= Τα συμπεράσματα των μελετητών για εκείνη την εποχή ήταν ότι οι οικιστικές εγκαταστάσεις ήταν μικρές και ασταθείς. Η Βρετανική Σχολή Αθηνών υπό τη διοίκηση του αρχαιολόγου Σινκλέρ Χούντ (γεν. 1917) ξεκίνησε τις ανασκαφές στον Εμπορειό την τριετία 1952 - 1955 και ανακάλυψε πολλές πληροφορίες για την προϊστορική του περίοδο. Η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ξεκίνησε νέες ανασκαφές από το 1970 αλλά τα αποτελέσματα τους παραμένουν αδημοσίευτα. Η εκπληκτική ομοιομορφία των κατοικιών που υπήρχαν εκείνη την εποχή στο Εμπορειό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχαν κοινωνικές διακρίσεις στον οικισμό και άρχουσα τάξη, οι κύριες ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Οι ιστορικοί έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το νησί ήταν ακατοίκητο την Εποχή του Ορείχαλκου (2300 – 1600), οι πιο σύγχρονοι μελετητές τονίζουν ότι δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε αυτό το συμπέρασμα επειδή οι ανασκαφές σε ολόκληρο το βόρειο Αιγαίο είναι ελλιπείς. Οι παλαιότεροι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Πελασγοί, οι οποίοι έφθασαν από τη Θεσσαλία, οι Κάρες και οι Λέλεγες. Αργότερα εγκαταστάθηκαν οι Άβαντες και τέλος οι Ίωνες. Αυτοί οι λαοί έζησαν για χιλιετίες στη Χίο και από την ανάμειξή τους με τους Δωριείς, οι οποίοι τους υπέταξαν και τους αφομοίωσαν, προήλθε ο πληθυσμός της Χίου. Για τους Πελασγούς ο Στράβων αναφέρει χαρακτηριστικά: «Χίοι οικιστές εαυτών Πελασγούς γασι τους εκ της Θετταλίας». Όμοιες πληροφορίες μας δίνουν και οι Ευστάθιος, Μενεκράτης ο Ελαΐτης. Όσον αφορά την προέλευση των Πελασγών και τις σχέσεις τους με άλλους λαούς έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες από αρχαίους συγγραφείς, που είναι όμως αντιφατικές. Βέβαιο πάντως είναι ότι οι Πελασγοί προηγήθηκαν των Δωριέων και μάλλον ήταν ινδοευρωπαίοι. Για την παρουσία των Αβάντων μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, ο οποίος αναφέρει ότι ξεκίνησαν από την Εύβοια και εποίκισαν τη Χίο. Κατά τον Αριστοτέλη, το όνομά τους προέρχεται από την πόλη Άβα της Φωκίδας, από την οποία Θράκες άποικοι μετοίκησαν στην Εύβοια. Αναφορά στους Κάρες γίνεται από το Στράβωνα, ο οποίος αναφέρει ότι οι Κάρες κατείχαν την περιοχή από τη Μίλητο έως την παραλία της Εφέσου. Επίσης αναφέρει ότι στα νησιά Χίο και Σάμο κατοικούσαν και οι Λέλεγες, όπως και οι Κάρες και αργότερα εκδιώχθηκαν από τους Ίωνες. Κατά την ελληνική παράδοση, οι Κάρες ονομάζονταν προηγουμένως Λέλεγες και κατοικούσαν στα νησιά του Αιγαίου σαν υπήκοοι του Μίνωα. Οι πληροφορίες δυστυχώς είναι συγκεχυμένες και γι΄ αυτό δεν μπορούμε να καθορίσουμε την προέλευση των λαών, όπως και το χρόνο εγκατάστασης και παραμονής τους στο νησί.

= Πρώιμη Νεολιθική εποχή – Εποχή του Χαλκού

= Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Χίο έχουν ανακαλύψει ίχνη κατοίκησης από τη Νεολιθική περίοδο (6000-5000 π.Χ.). Οι δύο κύριες τοποθεσίες κατοικίας εκείνη την εποχή ήταν τα σπήλαια στο Άγιο Γάλα Χίου στα βόρεια και η νεκρόπολη στον σύγχρονο οικισμό Εμπορειός Χίου στα νότια του νησιού. Ο αρχαιολογικός χώρος του Εμπορειού αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα παραθαλάσσιου οικισμού, του οποίου η οικονομία βασιζόταν στην κτηνοτροφία, την αλιεία και το κυνήγι. Τα δέκα ευκρινώς διακρινόμενα στρώματα από τις ανασκαφές στον Εμπορειό καλύπτουν τη χρονική περίοδο 6000 π.Χ. έως τα τέλη της πρώιμης Εποχής του Χαλκού (2000 π.Χ.). Η κύρια περίοδος της Εποχής του Χαλκού (2800-1100 π.Χ.) έχει σαν κύρια γνωρίσματά της τη χρήση των μετάλλων, την καλύτερη κατανομή εργασίας και την ίδρυση οχυρωμένων αστικών κέντρων. Στον Εμπορειό είχε ιδρυθεί αρχικά οικισμός στο νότιο τμήμα του λιμανιού, ο οποίος αργότερα επεκτείνεται και προς την κορυφή του λόφου της Ακροπόλεως και οχυρώνεται με πέτρινο τείχος. Στα μέσα της Γ’ χιλιετηρίδας το Εμπορειό καταστράφηκε από πυρκαγιά και ξαναχτίστηκε αποτελώντας ένα αξιόλογο αστικό κέντρο.

Κατά τους πρώτους αιώνες της Μέσης Εποχής του Χαλκού (Μεσοελλαδική 1900 – 1600 π.Χ.) νέο κύμα εισβολέων κατακλύζει το Αιγαίο. Οι ερευνητές τους αναφέρουν σαν Αχαιούς και άλλοι σαν Ίωνες, οι οποίοι θα εγκολπωθούν το Μινωικό πολιτισμό και θα τον μετασχηματίσουν σε Μυκηναϊκό. Η Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) είναι πολύ σημαντική, γιατί για πρώτη φορά γίνεται αποικισμός από ελληνικά φύλα. Επειδή η μητρόπολη αυτού του πολιτισμού ήταν οι Μυκήνες, γι΄ αυτό ονομάστηκε Μυκηναϊκός πολιτισμός. Η μυκηναϊκή περίοδος χαρακτηρίζεται από την αύξηση των οικισμών και την εξάπλωση του εμπορίου με το Μυκηναϊκό κόσμο. Τα μυκηναϊκά αγγεία που βρέθηκαν στον Εμπορειό αποδεικνύουν τις άμεσες εμπορικές σχέσεις μεταξύ Χίου και Κρήτης. Ο Μυκηναϊκός οικισμός του Εμπορειού εγκαταλείφθηκε ή καταστράφηκε στις αρχές του 11ου π.Χ. αιώνα και παρέμεινε ακατοίκητος και έρημος για τρεις τουλάχιστον αιώνες. Όταν μάλιστα ιδρύθηκε ο νέος οικισμός, αυτός χτίστηκε στις δυτικές πλαγιές του λόφου του Προφήτη Ηλία.

= Ο δεύτερος αποικισμός της Χίου

= Στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. υποθέτουμε ότι ξεκίνησε ο αποικισμός της Χίου από τους Ίωνες. Τον 11ο αιώνα π.Χ. το νησί ήταν βασίλειο και κάποια στιγμή τους αμέσως επόμενους αιώνες το πολίτευμα μετατράπηκε σε αριστοκρατία, οι μελλοντικές ανασκαφές προβλέπεται να δώσουν περισσότερες πληροφορίες για αυτή την περίοδο. Οι Ίωνες διακρίθηκαν σαν έμποροι και ναυτικοί, όπως επίσης αναδείχθηκαν και πρωτοπόροι στα γράμματα και τις τέχνες. Σ' αυτό συνέβαλαν πολλοί παράγοντες, όπως το εύφορο έδαφος, η γεωγραφική της θέση και τα μεγάλα λιμάνια της. Αξιοσημείωτο είναι ότι περίφημα κατά την αρχαιότητα ήταν τα γεωργικά προϊόντα της Χίου, όπως το κρασί της που έφθανε ως τα πέρατα του κόσμου. Εκτός από τους Ίωνες υπάρχουν ενδείξεις ότι Αιολείς άποικοι εγκαταστάθηκαν στο βόρειο μέρος του νησιού, προερχόμενοι από τη Λέσβο. Οι άποικοι, που εγκαταστάθηκαν στα παράλια της Μικράς Ασίας και τα γειτονικά νησιά ανήκαν στα ελληνικά φύλα που ανέπτυξαν το Μυκηναϊκό πολιτισμό, του οποίου πολιτιστικά στοιχεία έφεραν από τις πατρίδες τους. Από αυτά τα σημαντικότερα ήταν τα επικά. Έτσι γεννήθηκαν τα Ομηρικά Έπη, τα σημαντικότερα δημιουργήματα της ελληνικής, αλλά και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, έργα του ποιητή Ομήρου. Η Χίος μετά τον αποικισμό αρχίζει να διαδραματίζει σημαντικό ιστορικό ρόλο. Εκτός της Χίου, οι Ίωνες είχαν κατακτήσει τη Σάμο και άλλες δέκα πόλεις της Μικράς Ασίας, ιδρύοντας έτσι τη Δωδεκάπολη των Ιώνων. Σύντομα οι πόλεις που είχαν κατακτηθεί από τους Ίωνες είχαν δημιουργήσει μια ομοσπονδία, ενώ έπαιξαν και σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του Ελληνικού πολιτισμού. Τον 9ο αιώνα π.χ. η παρουσία Ευβοιωτών και Κυπριωτών πιστοποιείται στο νησί από τα κεραμικά, οι Φοίνικες βρέθηκαν την ίδια εποχή στις Ερυθρές Ιωνίας την εμπορική ανταγωνίστρια της Χίου στις απέναντι Μικρασιατικές ακτές. Ο Σύριος φιλόσοφος Φερεκύδης γράφει ότι πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Λέλεγες ένα νησιώτικο Ελληνικό φύλο που είχαν υποταγεί στον Μινωικό πολιτισμό, εκδιώχθησαν από τους Ίωνες. Η Χίος ήταν μια από τα 12 αρχικές πόλεις - κράτη που συμμετείχαν στο Κοινό των Ιώνων. Η Χίος από τις αρχές του 7ου αιώνα ήταν από τις πρώτες πόλεις που έκοψαν νομίσματα με τη σφίγκα σαν σύμβολο, η παράδοση αυτή διατηρήθηκε περίπου 900 χρόνια.

= Πολιτικό σύστημα

= Η Χίος ήταν από τις πρώτες ελληνικές πόλεις που από τον 7ο αιώνα π.Χ. ανέτρεψαν τη βασιλεία και δημιούργησαν ένα αναπτυγμένο πολιτικό σύστημα, όπου η εξουσία περιήλθε στους Ευπατρίδες (ανώτατη τάξη πολιτών). Αυτοί είχαν πολλά προνόμια και συγκέντρωναν όλες τις πολιτικές και θρησκευτικές αρχές της πόλης, ρυθμίζοντας όσα αφορούσαν τη θρησκεία και ερμηνεύοντας τους νόμους. Τον 6ο αιώνα π.Χ. η Χίος είχε δημοκρατικό πολίτευμα παρόμοιο με αυτό που είχε ιδρύσει ο Σόλων ο Αθηναίος, όλοι οι πολίτες ψήφιζαν στις συνελεύσεις δημοκρατικά εκλέγοντας τους άρχοντες τους που ήταν γνωστοί σαν "Δήμαρχοι"