Πληροφορίες
Η Λητή είναι ημιορεινή κωμόπολη του νομού Θεσσαλονίκης που ήταν έδρα του άλλοτε καποδιστριακού δήμου Μυγδονίας. Με το σχέδιο όμως Καλλικράτης υπήχθη διοικητικά στον Δήμο Ωραιοκάστρου.
Τοποθεσία
Το χωριό χτίστηκε πάνω στα ερείπια της ομώνυμης πόλης της αρχαιότητας και βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του νομού Θεσσαλονίκης, 14 χλμ. ΒΑ της πόλης της Θεσσαλονίκης. Η άποψη, ότι η αρχαία πόλη θα πρέπει να ήταν ΒΑ της Θεσσαλονίκης ενισχύεται και από τη λεγόμενη Ληταία πύλη του δυτικού σκέλους των τειχών της Θεσσαλονίκης, στο σημείο όπου περνά σήμερα η οδός Αγίου Δημητρίου.
Γεωγραφία-Κλίμα
Η περιοχή είναι ευπαθής στις ομίχλες και τον ανοιξιάτικο παγετό.
Εκπαίδευση
Η Λητή διαθέτει Δημοτικό Σχολείο, Νηπιαγωγείο και βρεφονηπιακό σταθμό. Από το 1978 δραστηριοποιείται στο χωριό ο Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Λήτης.
Αρχαιολογία
Την εποχή της εξάπλωσης του Μακεδονικού κράτους η Λητή αποτελεί σημαντική και ακμάζουσα πόλη. Μετά την αποχώρηση των Περσών το 480 π. Χ. και την εξάπλωση των Μακεδόνων, η Λητή, όπως και άλλες μακεδονικές πόλεις, χάνει την αυτονομία της. Ως πόλη όμως παραμένει ισχυρή αρκετούς αιώνες ακόμη. Στα χρόνια του Φιλίππου του Β' και του Μ. Αλεξάνδρου η Λητή ήταν ένα από τα μεγάλα στρατολογικά κέντρα. Ο Μ. Αλέξανδρος στην εκστρατεία του προς την Ανατολή είχε επτά ίλες ιππικού από τις πέραν του Αξιού πόλεις της Μακεδονίας και της Χαλκιδικής. Μία από τις ίλες αυτές, κατά τους ιστορικούς, ήταν από τη Λητή. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ένα θέμα που υπάρχει στις ιστορικές γραφές με την εθνικότητα του ναυάρχου του Μ. Αλεξάνδρου, του Νέαρχου. Ο Νέαρχος, όπως γνωρίζουμε από την ιστορία, ήταν Κρητικός. Ο παππούς του, Ανδρότιμος, μετανάστευσε από την Κρήτη στην Αμφίπολη της Μακεδονίας και έγινε αυλικός του Φιλίππου του Β'. Ο νεαρός Νέαρχος ήταν φίλος του Μ. Αλεξάνδρου και εξορίστηκε από το Φίλιππο το Β'. Όταν ανέλαβε την εξουσία της αυτοκρατορίας ο Μ. Αλέξανδρος επανέφερε στην αυλή του το Νέαρχο. Αυτός υπήρξε στρατηγός και ναύαρχος του Μ. Αλεξάνδρου στην εκστρατεία του, πιστός σύντροφος και φίλος του. Το θέμα του Νέαρχου απασχόλησε τους ιστορικούς εξ' αιτίας μιας γραφής στον Αρριανό την οποία και παραθέτω αυτούσια: "Ούτω γαρ ιστορείται υπό Αρριανού ότι Κρης μεν το γένος το δ' Εθνικόν Ληταίος" Τα ερείπια της αρχαίας Λητής απλώνονται σε μεγάλη έκταση ανάμεσα στους οικισμούς Λαγυνά και Νέα Ευκαρπία και στη θέση Δερβένι, περίπου 6-8 χλμ. ΒΑ της Θεσσαλονίκης. Ο Στέφανος Βυζάντιος (6oς αι. μ.Χ.) βασίστηκε στα "Μακεδονικά" του Θεαγένη (3ος -4ος αι. μ.Χ.) και αναφέρει ότι η Λητή πήρε την ονομασία της από ένα ιερό της Λητούς εκεί κοντά, ενώ το εθνικό επίθετο ήταν Ληταίος. Η Λητή είναι ιστορικός τόπος με πολλά αρχαιολογικά ευρήματα. Υπήρξε μια από τις μεγάλες πόλεις της Μακεδονίας. Τα αρχαιολογικά ευρήματα του Δερβενίου, όλα όσα βρέθηκαν στη γύρω περιοχή και μέσα στον σημερινό οικισμό της Λητής, μαρτυρούν την ύπαρξη μιας σπουδαίας πόλης. Δερβένι (Derbent) , τούρκικη λέξη που σημαίνει πέρασμα, είναι μόνον ο δρόμος στο 10ο χλμ. της Εθνικής Οδού Θεσσαλονίκης-Σερρών. Ένθεν κι ένθεν του δρόμου οι περιοχές έχουν άλλα τοπωνύμια. Ωστόσο, τα αρχαιολογικά ευρήματα αναφέρονται ως ευρήματα Δερβενίου άδικα και ανιστόρητα. Αρχαιολόγοι και ιστορικοί έχουν αποφανθεί πως η σπουδαία αυτή πόλη, στην οποία ανήκουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, είναι η αρχαία Λητή και η θέση της πρέπει να ανεβρεθεί στην περιοχή των υψωμάτων του Δερβενίου. Η Λητή ήταν σημαντική πόλη της αρχαίας Μυγδονίας με δικό της νόμισμα, το " ΛΕΤΑΙΟΝ " που κυκλοφόρησε σε όλον τον γνωστό κόσμο της αρχαιότητας, από τον Τάραντα της Ιταλίας μέχρι την Αίγυπτο και τις Ινδίες.
Περίοδος Τουρκοκρατίας
Μετά από μια μακρά και μεγάλη αναγεννητική κίνηση που υπήρξε στη Θεσσαλονίκη για δύο σχεδόν αιώνες έρχεται η κατάρρευση. Οι κατακτητικές εξορμήσεις που ξεκίνησε ο Μουράτ Β' το 1423 οδηγούν στην πλήρη κυριαρχίατων Τούρκων. Οι άγριες σφαγές και λεηλασίες που έγιναν από τους Τούρκους το 1430 είχαν σαν αποτέλεσμα την ερήμωση της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό πληθυσμό. Τότε χάνεται και η Λητή. Δεν την συναντούμε με την ονομασία αυτή ούτεσαν πόλη αλλά ούτε και σαν χωριό. Στην περιοχή όπου αυτή υπήρχε συναντούμε επί Τουρκοκρατίας το χωριό Αειβάτι. Έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις γύρω από την ονομασία του χωριού. Ο Στίλπων Κυριακίδης θεωρεί ότι το όνομα του χωριού προέρχεται από το όνομα του Τούρκου γαιοκτήμονα Aiwat (Αειβάτ) επειδή ο τόπος ήταν κτήμα του (τσιφλίκι). Αντίθετα, ο Γεώργιος Χατζηκυριάκου στο έργο του "Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονία" (1905-1906) αναφέρει πως η ονομασία αυτή αποτελεί σύνθεση των ελληνικών λέξεων αεί και βαίνω, δηλαδή πάντα περνώ, εξ αιτίας του γεγονότος ότι ο τόπος αποτελούσε διαβατικό σταθμό των εμπόρων και των ταξιδιωτών από τη βόρεια και ανατολική Μακεδονία προς τη Θεσσαλονίκη. Η ύπαρξη πολλών πανδοχείων την εποχή εκείνη καταδεικνύει τη σημασία που είχε το Αειβάτι ως συγκοινωνιακός κόμβος. Τα πανδοχεία ή χάνια ήταν πολλά. Ο Εμμανουήλ Νίκας- αείμνηστος δάσκαλος της Λητής- στο βιβλίο του "Ιστορία της Λητής" αναφέρει πως τα χάνια ήταν περισσότερα από 70. Ο ίδιος θυμάται 21 με τα ονόματά τους: Χάνι Γραμματικού, Χαριζάνη, Χίμα, Τόλκη, Σωτήρη Χατζηαντωνίου, Αναστασίου Μάτη, Αναστασίου Βλάχου, Παπαδημητρίου, Παπαευθυμίου, Νικολάου Τουμπέλη, Νικολάου και Δημητρίου Παπαδόπουλου, Νικολάου Καμάρη, Δημητρίου Καλούδη, Χατζηδιογένους Καμάρη, Δημητρίου Αρχοντόπουλου, Αθανασίου Μπιτάρη, Χρήστου Καμάρη, Ηρακλή Ρόντση, Χρήστου Βαλιάνη, Ντούη, Γεωργίου Ιωάννου.Το Αειβάτι είναι ένα ανεπτυγμένο χωριό με καλή κοινωνική, οικονομική και χριστιανική ζωή. Οι κάτοικοί τουδιατηρούν τις παραδόσεις και έχουν έντονη ελληνική συνείδηση. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο το οποίο πρέπει να επισημανθεί είναι ότι οι κάτοικοι του Αειβατίου διατηρούν προφορικές αφηγήσεις και θρύλους που αφορούν στην Αρχαία Λητή, γεγονός που δε συναντάται στα γύρω χωριά. Στην ευρύτερη περιοχή, όπως και μέσα στο ίδιο το χωριό, την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μετέπειτα, είχαν βρεθεί πολλά αρχαία αντικείμενα, αρχαιολογικά ευρήματα της Αρχαίας Λητής: μαρμάρινες πλάκες και τύμβοι που κοσμούσαν τις υπαίθριες βρύσες του Αειβατίου ή χρησιμοποιούνταν ως πάγκοι στην πλατεία της. Πολλά από αυτά τα αντικείμενα μεταφέρθηκαν στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης. Υπάρχουν αρκετές ιστορικές μαρτυρίες γύρω από τον τρόπο ζωής στο Αειβάτι την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Ν. Σχινάς αναφέρει στο βιβλίο του "Οδοιπορικές σημειώσεις" πως το 1886 το Αειβάτι αποτελεί αμιγή ορθόδοξη κοινότητα αποτελούμενη από διακόσιες οικογένειες. Το σχολείο λειτουργεί με διακόσιους πενήντα δύο μαθητές και τέσσερις δασκάλους, όπως αναφέρει ο Δ. Σάρρου σε μία έκθεση του. Σύμφωνα με την ίδια έκθεση στο Αειβάτι εργάζεται καλά και η Φιλόπτωχος Αδελφότης η οποία έχει περισσότερα από ενενήντα μέλη και συντελεί και αυτή μαζί με το σχολείο στη διάσωση της ελληνικής γλώσσας. Η Φιλόπτωχος Αδελφότης όπως και ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος είναι δύο από τα σωματεία τα οποία ανέπτυξαν μορφωτική και εθνική δράση με ακτινοβολία σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Στα αρχεία της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης διασώζεται κείμενο από ομάδα κατοίκων της Λητής πρός τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, οι οποίοι ζητούν άδεια για την ίδρυση σωματείου υπό την επωνυμίαν Αγαθοεργός Αδελφότις εν Αειβατίω "Ζωοδόχος Πηγή". Από το Δ. Σάρρου μαθαίνουμε, επίσης, πως το 1906 το χωριό είχε διακόσια πενήντα επτά σπίτια, τριακόσιες οικογένειες και χίλιους ενενήντα πέντε κατοίκους. Στο μεγάλο πλάτανο της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής γίνονταν οι συγκεντρώσεις των κατοίκων για να πληροφορηθούν για τον αγώνα για την ελευθερία. Εκεί έρχονταν και οι πρόξενοι της Ελλάδας μυστικά για να δώσουν πληροφορίες για την πορεία του αγώνα και για να εμψυχώσουν τους Ληταίους. Φόρο αίματος έδωσε και το Αειβάτι, όπως και όλη η Μακεδονία, στον αγώνα για την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Το 1702 το Αειβάτι αποφασίζει, σαν μια ενέργεια αντίστασης, να μην πληρώσει τον κεφαλικό φόρο στους Τούρκους. Οι Τούρκοι απαντούν σκοτώνοντας τους Αειβατιανούς Αθανάσιο Σωτηρίου του Λαζάρου, τον Ηλία Ηλία του Αναστασίου και λιθοβολώντας τον Αθανάσιο Γραμμένο του Χρ.
Νεότερη ιστορία
Οι ντόπιοι κάτοικοι της Λητής είναι σλαβόφωνοι Έλληνες Μακεδόνες, δηλαδή παράλληλα με την Ελληνική γλώσσα η οποία είναι και η μητρική τους, ομιλούν και το γνωστό σλαβόμεικτο ιδίωμα της Μακεδονίας πράγμα το οποίο συμβαίνει και σε άλλες περιοχές όπως Νεοχωρούδα, Σοχός, Γουμένισσα, Φλώρινα, Νάουσα, Σέρρες, Κιλκίς, Αριδαία. Το συγκεκριμένο ιδίωμα έχει καταγραφεί ως "Nashta" από το Lacito. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, μόλις 14 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο χωριό, αριθμός που αντιστοιχούσε στο 0,9% του τότε πληθυσμού
Αναφέρονται οι Εμμανουήλ Νίκας και Νικόλαος Σιώκος, ως γηγενείς Μακεδονομάχοι. Ο κομιτατζής Αντώνης Δημητρίου (Anton Dimitrov) είχε καταγωγή από τη Λητή, ήταν συνιδρυτής της ΕΜΕΟ μαζί με τον Βούλγαρο Γκότσε Ντέλτσεφ από το Κιλκίς.
