Τα Σέρβια είναι μια από τις σημαντικότερες κωμοπόλεις της Π.Ε. Κοζάνης. Βρίσκονται μεταξύ των βορειοδυτικών απολήξεων των Πιερίων ορέων και του ποταμού Αλιάκμονα, 26 χλμ. νοτιοανατολικά της Κοζάνης, 47 χλμ. από την Ελασσόνα και 15 χλμ. από τα στενά του Σαρανταπόρου. Επίσης βρίσκονται 150 χλμ. Νοτιοδυτικά-δυτικά της Θεσσαλονίκης και 100 χλμ. Βόρειο-βόρειο δυτικά της Λάρισας. Από τα Σέρβια η οδική διαδρομή, μέσω παλαιάς Καστανιάς ή Πλατανορρεύματος και Πιερίων, προς την Κατερίνη είναι 65 χλμ. Είναι η πλέον σύντομη και προσιτή διαδρομή από το Ν. Κοζάνης προς την Κατερίνη κατά την οποία ο ταξιδιώτης συναντάει όμορφα τοπία και φυσικές ομορφιές(π.χ Πολύρραχο).

Δήμος Σερβίων

Μετά την εφαρμογή του Νόμου "Καποδίστρια" από την 1η Ιανουαρίου 1999, ο Δήμος Σερβίων έγινε διευρυμένος και συμπεριλάμβανε τα περισσότερα Δημοτικά Διαμερίσματα που βρίσκονταν περιμετρικά (βόρεια και νότια) της τεχνητής λίμνης του Πολυφύτου. Την 1 Ιανουαρίου 2011 η κωμόπολη των Σερβίων έγινε η έδρα του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού, του νέου δήμου που προέκυψε από τις συνενώσεις του Δήμου Σερβίων, Δήμου Βελβεντού, Δήμου Καμβουνίων και της Κοινότητας Λιβαδερού κατ' εφαρμογή του Νόμου Καλλικράτη. Από την 1 Σεπτεμβρίου 2019 ο Δήμος Σερβίων Βελβεντού , κατ εφαρμογή του Κλεισθένη, χωρίζεται σε δύο δήμους όπου προκύπτει ο Δήμος Σερβίων και ο Δήμος Βελβεντού. Η έδρα του νέου δήμου είναι τα Σέρβια. Χωροταξικά η μεγαλύτερη έκταση της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου (περίπου 70%) βρίσκεται πλέον στην επικράτεια του Δήμου Σερβίων. Ως εκ τούτου, σωστά οι φορείς και οι κάτοικοι του Δήμου την αποκαλούν και «Τεχνητή λίμνη Πολυφύτου». Η λίμνη Πολυφύτου δημιουργήθηκε το 1974 όταν γέμισε η λεκάνη του ποταμού Αλιάκμονα κατά την κατασκευή του φράγματος «Πολυφύτου». Το εν λόγω φράγμα βρίσκεται πλησίον του ομώνυμου οικισμού «Πολύφυτος» στους πρόποδες των Πιερίων στην ανατολική πλευρά του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού. Το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο της ΔΕΗ (τρεις μονάδες των 125 ΜW) βρίσκεται επίσης κοντά στον εγκαταλειμμένο πλέον οικισμό του Πολυφύτου. Με τη δημιουργία της λίμνης κατασκευάστηκαν δύο μεγάλες γέφυρες η Υψηλή Γέφυρα Σερβίων με μήκος 1.372 μέτρα επί της Εθνικής οδού Κοζάνης-Λάρισας και η Γέφυρα Ρυμνίου δίπλα από τον ομώνυμο οικισμό.

Ο πληθυσμός του διευρυμένου Δήμου Σερβίων κατά την απογραφή 2001 ήταν 10.001 άτομα. Ο Δήμος Σερβίων είναι τρίτος σε πληθυσμό και πρώτος σε έκταση στο Νομό Κοζάνης. Στη νέα απογραφή του έτους 2011 ο πληθυσμός του Καλλικρατικού Δήμου Σερβίων-Βελβεντού βρέθηκε 20.256 άτομα. Αναλυτικά για κάθε δημοτική ενότητα ο πληθυσμός ανακοινώθηκε ως εξής: Δημοτική ενότητα Σερβίων 11.680, Δημοτική ενότητα Βελβεντού 4.022, Δημοτική ενότητα Καμβουνίων 2.961 και Δημοτική ενότητα Λιβαδερού 1.593 άτομα. Όσον αφορά την εκπαίδευση, ο Δήμος Σερβίων έχει δύο κρατικούς παιδικούς σταθμούς, οκτώ νηπιαγωγεία, έξι δημοτικά σχολεία, ένα γυμνάσιο, ένα ενιαίο λύκειο και ένα επαγγελματικό λύκειο.

Ιστορία και ονομασία

Η ονομασία των Σερβίων προήλθε από το λατινικό ρήμα «servo» που σημαίνει «φυλάττω, παρατηρώ», το οποίο ανταποκρίνεται στη γεωγραφία της περιοχής αφού για αιώνες -και κυρίως επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας- λόγω της θέσης του, ήταν ένα απόρθητο φρούριο που έλεγχε τις μοναδικές διόδους μεταξύ Δυτικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας. Η πρώτη ονομασία των Σερβίων ήταν «Φυλακαί» επί Μακεδόνων (από το ρήμα «φυλάττω») και μέχρι τις αρχές του 2ου μ.Χ. αιώνα. Όταν όμως κατέλαβαν την πόλη οι Ρωμαίοι, τη μετέφρασαν στη δική τους γλώσσα ως «Σέρβια» (Servia) που σημαίνει «φυλακτήρια»/«παρατηρητήρια», όπως είπαμε παραπάνω από το λατινικό ρήμα servo = φυλάττω/παρατηρώ. Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος (23-79 μ.Χ.) μνημονεύει τους κατοίκους των Φυλακών αποκαλώντας τους «Φυλακήσιους». Το όνομα αυτό υπάρχει και σε επιγραφή που βρέθηκε στη Βέροια, η οποία έχει ως εξής: «Παρμενίων Γλαυκία Φυλακήσιος νικητής εν δολίχω.» Το πρώτο όνομα «Φυλακαί», όπως και το δεύτερο «Σέρβια», επί Μακεδόνων και Ρωμαίων αντίστοιχα είναι στον πληθυντικό και αυτό γιατί αναφέρεται στις δυο διόδους των Σερβίων και των στενών «Πόρτες». Τα Σέρβια βρίσκονται εκεί που συναντιούνται το Τιτάριο όρος με τα Καμβούνια. Η επιστημονική γλωσσολογική έρευνα έχει στραφεί και προς σλαβικές λέξεις, λόγω εποικισμού της περιοχής από Σέρβους του Δούναβη τον 7ο αιώνα. Συγκεκριμένα, έχει υποστηριχθεί ότι το τοπωνύμιο Σέρβια προέρχεται από το σερβοκρ. sřb «Σέρβος», καθώς και η άποψη ότι συνδέεται με τη λέξη σέμπρα «συνεταιρισμός γεωργών» (< σέμπρος < σλαβ. sębr). Εντούτοις, την αναγωγή στο εθνωνύμιο Σέρβος απέκρουε ο Κωνσταντίνος Άμαντος, ο οποίος υποστήριζε ότι ίσως πρόκειται για κύριο όνομα Σέρβιος, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι το εθνικό όνομα Σέρβος δεν απαντάται νωρίτερα από τον 9ο αιώνα. Ως εκ τούτου, η λατινική προέλευση του όρου θεωρείται πιο πιθανή. Ως πόλη-κάστρο ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ηράκλειο περί τα μέσα του 7ου αιώνα προκειμένου να εποικισθεί από Σέρβους που εκείνη την εποχή είχαν κατέβει από τις περιοχές του Δούναβη και του Σαύου. Μετά την αποχώρηση των Σέρβων η πόλη παρέμεινε ως βυζαντινό φρούριο. Τον 10ο αιώνα καταλήφθηκαν από τους Βουλγάρους αλλά γρήγορα όμως ανακαταλήφθηκε από τον Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο ο οποίος και γκρέμισε το φρούριο και τα τείχη τα οποία όμως ανοικοδομήθηκαν το 1257 μετά τη μάχη της Πελαγονίας. Μερικά τμήματα εκείνου του τείχους είναι το λεγόμενο «Κάστρο της Ωριάς» που σώζεται μέχρι σήμερα. Τον Οκτώβριο του 1256, ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης, αυτοκράτορας της Νίκαιας, παντρεύει την κόρη του Μαρία με τον Νικηφόρο Άγγελο, γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού. Ως γαμήλιο δώρο, του παραχωρούνται το Δυρράχιο και τα Σέρβια.

Τον 13ο αιώνα τα Σέρβια αποτελούσαν το όριο μεταξύ της Μεγαλοβλαχίας όπως λεγόταν τότε η Θεσσαλία και του Βασιλείου Θεσσαλονίκης των Φράγκων. Τον επόμενο αιώνα κατακτήθηκαν από τους Σέρβους του Κράλη Στέφανου Δούσαν και τον αμέσως επόμενο, 15ο αιώνα καταλήφθηκαν από τους Τούρκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι κάτοικοι των Σερβίων συμμετείχαν στην επανάσταση του 1821. Στις αρχές της επανάστασης, οι Τούρκοι εφάρμοσαν τακτικές τρομοκράτησης των κατοίκων της περιοχής για να μην ενωθούν με τους επαναστάτες του Ολύμπου και του Βερμίου - η περιοχή υφίστατο την επιθετικότητα αλβανικών ορδών και οθωμανών ατάκτων ήδη από την περίοδο της ανταρσίας του Αλή Πασά . Παρόλα αυτά, οι κάτοικοι της περιοχής περιέθαλψαν τους πρόσφυγες από τον Όλυμπο και το Βέρμιο και φρόντιζαν για τη φυγάδευσή τους σε ασφαλέστερα μέρη, με προτεργάτη τον επίσκοπο Κοζάνης Βενιαμίν . Επαναστάτες από την περιοχή Σερβίων συνέχισαν τον αγώνα τους στη Νότια Ελλάδα και συμμετείχαν στη στελέχωση της Μακεδονικής λεγεώνας και αργότερα του τακτικού Ελληνικού στρατού . Σπουδαίος αγωνιστής της επανάστασης του 1821 ήταν ο Σερβιώτης Ζήσης Σωτηρίου. Σπουδαία ήταν η συνεισφορά των Σερβιωτών και στο Μακεδονικό Αγώνα, ο οποίος οδήγησε τελικά στην απελευθέρωση της πόλης στις 10 Οκτωβρίου του 1912 από τον Ελληνικό στρατό μετά τη νικηφόρα μάχη του Σαρανταπόρου. Μετά την νίκη του ελληνικού στρατού στην μάχη του Σαρανταπόρου στις 10 Οκτωβρίου 1912, οι Τούρκοι κατά την αποχώρηση τους , θανάτωσαν 117 εξέχοντες χριστιανούς από τα χωριά (Σέρβια ,Μεταξάς, Παλαιογράτσανο , Πλατανόρεμα κ.α.) - που είχαν συλλάβει προληπτικά μετά την απελευθέρωση της Ελασσόνας και είχαν φυλακίσει στις φυλακές των Σερβίων . Ακολούθησε η ταφή των δολοφονημένων Ελλήνων χριστιανών καθώς και η πυρπόληση των σπιτιών των ενόχων.

Αρχαιολογική έρευνα

Η περιοχή γύρω από τα Σέρβια φαίνεται να κατοικήθηκαν από τα Προϊστορικά χρόνια από τα οποία και σώζονται τάφοι, αγγεία, νεολιθικά εργαλεία. Το 1909 ο Wace ανακάλυψε τον προϊστορικό οικισμό των Σερβίων. Αργότερα έγιναν και άλλες ανασκαφές: το 1930 από τον Heurtley και την περίοδο 1971-73 από τις C. Ridley και κ. Ρωμιοπούλου που έφεραν στο φως σημαντικότατα ευρήματα. Έτσι τα Σέρβια πέρασαν στη διεθνή βιβλιογραφία ως μεμονωμένη θεσσαλική αποικία. Η Χονδρογιάννη-Μετόκη αναφέρει ότι από το 1985 και μετά η έρευνα έφερε στο φως ένα μεγάλο αριθμό προϊστορικών θέσεων καθώς και λείψανα κατοίκησης ιστορικών χρόνων, που υποχρέωναν τους αρχαιολόγους να δούνε την περιοχή ως μία ενιαία ανεξάρτητη πλέον ενότητα. Οι θέσεις που έχουν εντοπισθεί καλύπτονται κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από τα νερά της Λίμνης Σερβίων και έρχονται στο φως μόνο με την μείωση της στάθμης του νερού, περιορίζοντας έτσι στο ελάχιστο τα περιθώρια της έρευνας. Κεραμική, γραπτή και μονόχρωμη, αλλά και πολλές άλλες κατηγορίες, λίθινα εργαλεία κατασκευασμένα με κρούση ή τριβή.

Αναφορές σε μεσαιωνικά κείμενα

Στα Σέρβια αναφέρεται μεγάλος αριθμός μεσαιωνικών κειμένων καθώς ήταν ακμαία βυζαντινή πόλη. Ανάμεσα τους κείμενο του Κωνσταντίνου του Πορφυρογένητου στα μέσα του 10ου αιώνα, Αναφορές του Αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό κ.α. Επίσης αναφέρονται και στο χρονικό του Μορέως

Σημαντικά γεγονότα στη διάρκεια των αιώνων

480 π.Χ.: Ο Ξέρξης επιχείρησε να περάσει τη δίοδο των Σερβίων χωρίς να κατορθώσει, λόγω καλής οχύρωσης. 335 π.Χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος χρησιμοποίησε τη διάβαση των Σερβίων πορευόμενος από την Λύχνιδο για τη Θήβα. 160 π.Χ.: Οι Ρωμαίοι στρατηγοί Μάρκος Αυρήλιος και Παύλος Αιμίλιος περνούν από τα Σέρβια. 5-64: Περνά και διδάσκει στα Σέρβια ο Απόστολος Παύλος. 460: Ο αρχηγός της στρατιάς των Γότθων Θεοδέμιρος περνά από τα Σέρβια καθώς βάδιζε από τη Λάρισα για τη Θεσ/νίκη. 479: Ο αρχηγός των Οστρογότθων Θευδέριχος ο Μέγας περνά από τα Σέρβια. 560-630: Κτίστηκε το Φρούριο των Σερβίων, στα χρόνια του Ιουστινιανού ή του Ηρακλείου. Τον 7ο αιώνα ο Πορφυρογέννητος αναφέρει την ίδρυση των Σερβίων σε οχυρωμένη πόλη εξαιτίας σλαβικών επιδρομών. Τον 8ο αιώνα φαίνεται και η ύπαρξη Επισκοπής Σερβίων που μεταφέρθηκε στα Σέρβια από την Καισαρεία. Το 10ο αιώνα ξεκινά η ιστορία των Σερβίων με γραπτά στοιχεία, καθώς συνδέεται στενά με το Βυζαντινό Κράτος. Μεταξύ 978 και 986 τα Σέρβια καταλαμβάνονται από τους Βούλγαρους με αρχηγό τον Σαμουήλ, ο οποίος εγκαθιστά σ' αυτά Φρούραρχο τον Νικολιτζά. 1001: Ο Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος καταλαμβάνει μετά από πολιορκία τα Σέρβια. 1018: Ο Νικηφόρος Ξιφίας καταστρέφει τα τείχη των Σερβίων. 1066: Το Κάστρο των Σερβίων καταλαμβάνεται μετά από τριήμερη πολιορκία από επαναστάτες της Θεσσαλίας με αρχηγό τον Νικολιτσά Δελφινά. Αμέσως ακολουθεί συνθηκολόγηση με την αυτοκράτορα στην Κωνσταντίνο Ι. Δούκα 1204: Τα Σέρβια καταλαμβάνονται από τους Φράγκους της Δ΄ Σταυροφορίας. 1216: Τα Σέρβια περιέρχονται στην κατοχή του Δεσπότη της Ηπείρου Θεοδώρου Δούκα. 1237: Ο Μιχαήλ Β΄ Δούκας ανεψιός του Δεσπότη της Ηπείρου Θεοδώρου, νυμφεύεται την Θεοδώρα, κόρη του στρατιωτικού διοικητή Ιωάννη Πετραλίφα (κατοπινή Αγία Θεοδώρα της Άρτας), στο Βυζαντινό Κάστρο των Σερβίων. 1256: Η Θεοδώρα, σύζυγος του Μιχαήλ Β΄ Δούκα, μετά από διαπραγματεύσεις με τον βασιλέα της Νίκαιας Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη για τον γάμο της θυγατέρας του Μαρίας με τον γιό της Νικηφόρο Δούκα, αναγκάζεται να υποσχεθεί την παραχώρηση των Σερβίων . 1341: Ο Κράλης των Σέρβων Στέφανος Δουσάν καταλαμβάνει τα Σέρβια. 1350: Ο Βασιλεύς Ιωάννης Καντακουζηνός πολιορκεί τα Σέρβια χωρίς αποτελέσματα. 1393: Τα Σέρβια καταλαμβάνονται από τα στρατεύματα του Σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄. 1415: Επανέρχονται στην κυριαρχία της Κωνσταντινούπολης 1423: Τα Σέρβια ανακαταλαμβάνονται από τους Οθωμανούς με υποταγή (αμάν) 1534: Αναγνωρίζεται το αρματολίκι, ή καπετανάτο, των Σερβίων. 1745: Μεταφέρεται η έδρα της επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη, με διαταγή του Πατριάρχη. 1882: Ιδρύεται στα Σέρβια αυτόνομο Σαντζάκιο (Οθωμανική περιφέρεια) στο οποίο υπαγόταν οι Καζάδες (Νομαρχίες) Ελασσόνας, Σερβίων, Κοζάνης, Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδος), Ανασελίτσης (Σιάτιστας), Γρεβενών, Κατερίνης, και Δεσκάτης. 1882: Ιδρύεται από την Ελλάδα προξενείο με έδρα τα Σέρβια και αναβαθμίζεται η επισκοπή Σερβίων και Κοζάνης, σε Μητρόπολη. 1912: Ο Ελληνικός στρατός στις 10 Οκτωβρίου μετά την νικηφόρα μάχη στα στενά "πόρτες" απελευθερώνει τα Σέρβια. Την ίδια μέρα οι Τούρκοι σκοτώνουν στις φυλακές των Σερβίων 117 ιερείς, δασκάλους και πρόκριτους από την περιοχή Σερβίων. 1915: Από 1η Ιανουαρίου μεταφέρεται η έδρα της Νομαρχίας από τα Σέρβια στην Κοζάνη. 19-12-1918: Τα Σέρβια και τα 25 χωριά υπάγονται πλέον στην επαρχία Κοζάνης.

1919-23: Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, φεύγουν οι Τούρκοι και έρχονται 250 οικογένειες προσφύγων. 1941: Στις 13 Απριλίου οι Γερμανοί βομβαρδίζουν τα Σέρβια. 1941: Στις 15 Απριλίου οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τα Σέρβια και εγκαθιστούν μόνιμη φρουρά. 1943: Τον Φεβρουάριο το Γερμανικό Φρουραρχείο μετακινείται στην Κοζάνη. 1943: Στις 2 Μαρτίου οι Σερβιώτες κατεβάζουν από το κοινοτικό κατάστημα τη Γερμανική Σημαία και υψώνουν Ελληνικές. Παράλληλα, φτάνει είδηση ότι μία φάλαγγα Ιταλών από τη Λάρισα σπεύδει να βοηθήσει τους Ιταλούς που μάχονταν στο Φαρδύκαμπο Σιάτιστας. 1943: Στις 3 Μαρτίου αντάρτες πυρπολούν τη Γέφυρα του Αλιάκμονα. 1943: Στις 5 Μαρτίου τα Ιταλικά στρατεύματα αφού εξουδετέρωσαν την αντίσταση που πρόβαλαν οι αντάρτες στις Πόρτες εγκαθίστανται στην περιοχή. Εκείνη τη νύχτα η πλειοψηφία των κατοίκων των Σερβίων πήρε το δρόμο της φυγής. Εγκατέλειψαν την πόλη τους και ζήτησαν καταφύγιο στα γύρω χωριά, σε καλύβες, ρεματιές και δάση. 1943: Στις 6 Μαρτίου στη θέση «Βρύσσες» οι Ιταλοί σκότωσαν τους πρώτους Σερβιώτες, τους μυλωνάδες, Κώστα Παρασκευά και Λουκά Ζυγούρη. Γύρω στις 10 η ώρα, τα ιταλικά στρατεύματα, μπήκαν στα Σέρβια και έκαψαν εντελώς αναίτια τα πρώτα σπίτια της πόλης. Κατευθύνθηκαν προς την Κοζάνη αλλά βρήκαν τη γέφυρα κατεστραμμένη. Έτσι, οι Ιταλοί, ώσπου να ξαναφτιάξουν μια γέφυρα να περάσουν ανέβαιναν καθημερινά στην πόλη, λεηλατούσαν, έκαναν πλιάτσικο, φόρτωναν αυτοκίνητα και μετά έβαζαν φωτιά και έκαιγαν, ώσπου ολοκληρώθηκε το έργο τους. Από εκείνη την καταστροφή περίπου 50 άνθρωποι κάηκαν και τίποτε δεν έμεινε όρθιο εκτός από το καμπαναριό του ναού της Αγίας Κυριακής. Μετά την καταστροφή των Σερβίων από τους Ιταλούς οι οποίοι συνθηκολογούν και αποχωρούν από την περιοχή, το έγκλημα ολοκληρώνουν οι Ναζί. Έτσι καίγονται και καταστρέφονται τα χωριά Λάβα, Μεταξάς, Τριγωνικό, Πολύραχο, Παλιογράτσανο, Μοσχοχώρι, Καστανιά, Λιβαδερό και Καταφύγι. Τα Σέρβια κηρύσσονται "νεκρή ζώνη" κι όποιος πλησιάζει την περιοχή το πληρώνει με τη ζωή του. 1944: Τον Οκτώβριο οι Γερμανοί φεύγουν από τα Σέρβια ολοκληρώνοντας την καταστροφή, αφού καίνε και το επιβλητικό και μεγαλόπρεπο οικοτροφείο Σερβίων το μόνο που είχε απομείνει από τον εμπρησμό των Ιταλών. 1974: Υπαγωγή στα Σέρβια του χωριού Λάβα. 13-5-1995: Ο μεγάλος σεισμός 6,7 ρίχτερ με επίκεντρο τον οικισμό Ρυμνίου γίνεται αισθητός στην πόλη των Σερβίων χωρίς όμως θύματα και μεγάλες ζημιές. 1-1-1995: Υπαγωγή στα Σέρβια του χωριού Καστανιά (Συνένωση της Κοινότητας Καστανιάς με τον Δήμο Σερβίων). 1-1-1999: Τα Σέρβια καθίστανται έδρα νέου διευρυμένου Δήμου Σερβίων όπου και υπάχθηκαν τα χωριά, Πλατανόρρευμα, Καστανιά, Λάβα, Κρανίδια, Αυλές, Γούλες, Τριγωνικό, Μεταξά, Πολύραχο, Προσήλιο, Νεράιδα, Ίμερα, Λεύκαρα, Ροδίτης, Μεσσιανή, και Βαθύλακκος

Βυζαντινή πόλη-Κάστρο

Η Βυζαντινή πόλη των Σερβίων είχε την Ακρόπολη, την Άνω Πόλη και την Κάτω Πόλη. Υπήρχαν δηλαδή τρία τείχη άμυνας για τους επιδρομείς, τα οποία προφύλασσαν ταυτόχρονα το στρατιωτικό διοικητή που ζούσε στην Ακρόπολη, τόσο από τους εξωτερικούς, όσο και από τους εσωτερικούς εχθρούς. Στην κάτω πόλη ζούσαν οι αγρότες και οι εργάτες, στην άνω πόλη διέμενε η μεσαία τάξη και στην Ακρόπολη ο Στρατιωτικός διοικητής, όπως αναφέρει ο Ιωάννης Καντακουζηνός: «Το δε τρίτον, άκρα ον, το άρχοντι ανείται». Το Κάστρο των Σερβίων κτίστηκε μεταξύ (560-650 μ.Χ.), δηλαδή στα χρόνια του Ιουστινιανού ή του Ηρακλείου. Η Ακρόπολη κάλυπτε 2,5 στρέμματα και σήμερα σώζονται -με μεγάλες φθορές- οι Πύργοι, που ξεπερνούσαν τα 20 μέτρα ύψος, μεγάλα τμήματα από τα τείχη και ίχνη κτισμάτων. Η Άνω Πόλη κάλυπτε 20 στρέμματα. Σώζονται οι βάσεις πολλών κατοικιών και τα τείχη που την περιέβαλλαν, που είχαν σχήμα πολυγωνικό, με πύργους στρογγυλούς και ορθογώνιους που ακολουθούσαν την κλίση του λόφου. Η Κάτω Πόλη κάλυπτε 75 στρέμματα. Σώζονται τείχη, τμήμα της κεντρικής υψηλής πύλης του Κάστρου, τμήματα υδραγωγείων, πολλά ερείπια και ίχνη σπιτιών και εκκλησιών. Τρεις μάλιστα εκκλησίες σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση με πολλές σπάνιες και θαυμάσιες τοιχογραφίες. Είναι η μεγάλη Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία (11ου αιώνα) που πιθανολογείται από τους ειδικούς ότι είναι του Αγίου Δημητρίου, η εκκλησία του Πρόδρομου Ιωάννη και το μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων, σκαρφαλωμένο σαν περιστεροφωλιά σε ένα άγριο και απόκρημνο βράχο, με φανταστική θέα. Η Βυζαντινή πόλη των Σερβίων ήταν έδρα επισκοπής από τον 8ο μ.χ αιώνα μέχρι τον 16ο περίπου αιώνα με καθεδρικό ναό την μεγάλη Βασιλική Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου.

Βυζαντινές εκκλησίες

Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία

Είναι η μεγαλύτερη εκκλησία του βυζαντινού λόφου (21,50Χ11,70μ.) και είναι πιθανότατα αφιερωμένη στον Αγ. Δημήτριο. Σώζονται αρκετές τοιχογραφίες με πιο καθαρή από όλες του Αγ. Φλώρου. Το Ιερό της εκκλησίας έχει καταρρεύσει ολόκληρο και οι βανδαλισμοί στο μεγαλόπρεπο αυτό Βυζαντινό Μνημείο έχουν κάνει ανεπανόρθωτη ζημιά. Μερικές από τις τοιχογραφίες της όπως έχουν αναφέρει ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος είναι

Τοιχογραφία του Νιπτήρος Τοιχογραφία της Προδοσίας του Ιούδα Τοιχογραφία στρατιωτικού αγίου Τοιχογραφία του Αγ. Νικολάου Τοιχογραφία του Αγ. Δημητρίου Τοιχογραφία του Κοσμά & Δαμιανού Εκατέρωθεν της Αγίας Θεοδότης Η δε χρονολογία της Βασιλικής και των τοιχογραφιών πιθανότατα είναι από τον 11ο αιώνα. Βρίσκεται δε στη Βορειοδυτική γωνία της Κάτω πόλης και είναι ορθογώνιο επιμηκές κτίσμα που διαιρείται σε τρία κλίτη.

Ναός των Αγ. Θεοδώρων

Βρίσκεται βόρεια της Βασιλικής αλλά σε χαμηλότερο επίπεδο, πρόκειται για μοναστηριακό κτίσμα. Μικρή μονόκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη. Από οικοδομικά στοιχεία που έχει ο Ναός, είναι δυνατόν να χρονολογηθεί στον 11ο αιώνα. Η ζωγραφική των τοιχογραφιών του Ναού χρονολογούνται στο τέλος του 15ου αιώνα.

Ναός Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου

Βρίσκεται βορειανατολικά της βασιλικής, κοντά στο βόρειο τμήμα του εξωτερικού τείχους. Ο ναός είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική με μια μόνο κεντρική αψίδα. Στο εσωτερικό του ναού, σώζονται αμυδρά υπολείμματα τοιχογραφιών. Το κτίσμα από αρχιτεκτονική άποψη ανήκει χρονολογικά στο 14ο αιώνα, διαπίστωση η οποία συνδυάζεται με τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Είναι ο καθολικός ναός μικρού μοναστηριού το οποίο δεν υφισταται σήμερα διασώζονται όμως μικρα τμήματα απο τον περίβολο.

Ναός Αγ. Αναργύρων

Βρίσκεται έξω από τη βόρεια πλευρά του τείχους σε μικρή απόσταση από αυτό. Είναι κτισμένος ο ναός πάνω σε στενό βράχο. Η στενότητα του χώρου καθόρισε και τη μορφή του κτίσματος, είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική, της οποίας το χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι δεν έχει καθόλου παράθυρα. Ο ναός εσωτερικά είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες, οι οποίες σύμφωνα με την επιγραφή ανήκουν χρονικά στα 1600μ.Χ.

Ασκηταριό του Αγίου Θεοδώρου

Δυτικά από τα Σέρβια, σε απόσταση 3 χιλιομέτρων και δεξιά του δρόμου, που οδηγεί προς την Ελασσόνα, σε μια τοποθεσία που ονομάζεται γουρουνοπάζαρο, βρίσκονται τα ερείπια ενός ασκηταριού, αφιερωμένου στον Άγιο Θεόδωρο. Είναι ένα στενό και επίμηκες σπήλαιο, εντός του οποίου σώζονται ίχνη τοιχογραφιών. Πολύ κοντά στο ασκητάριο διακρίνονται και λείψανα αρχαίου κτίσματος, του οποίου τα αρχιτεκτονικά μέλη είναι διασκορπισμένα.

Άγνωστες Βυζαντινές εκκλησίες

Ο Άγιος Αθανάσιος ήταν μια παλιά Βυζαντινή Εκκλησία στο ψηλότερο σημείο του μεγάλου φαραγγιού των Σερβίων. Σήμερα σώζονται μόνο μερικά τμήματα από τα θεμέλια της εκκλησίας αυτής και γίνονται ορατά μόνο, εάν γνωρίζει κανείς επακριβώς την περιοχή. Βρίσκεται στην περιοχή της Μπρουσιάνα. Απέναντι από το νέο εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου χτίστηκε το 1930 σε ανάμνηση του παλιού Βυζαντινού η περιοχή λέγεται Αη-Λιάς. Εκεί υπήρχε μια άλλη Βυζαντινή Εκκλησία που κάποια τμήματά της σωζόταν μέχρι πριν λίγα χρόνια. Σήμερα δεν σώζεται σχεδόν τίποτα. Μόνο, εάν γνώριζε κανείς ακριβώς την περιοχή, μπορεί να εντοπίσει με μεγάλη και πάλι δυσκολία την θέση της. Αριστερά του μεγάλου φαραγγιού, κοντά στον περιπατητικό διάδρομο που οδηγεί από τη Δέσση στη μεγάλη Βυζαντινή Βασιλική Εκκλησία έχει εντοπιστεί μια μικρή εκκλησία που ήδη έχει σκεπαστεί από τους αρχαιολόγους. Δεν έγινε, όμως ακόμη γνωστό, σε ποιον Άγιο είναι αφιερωμένη.

Πολιτισμός και αθλητισμός

Ο «Μορφωτικός Όμιλος Σερβίων», είναι ο κύριος πολιτιστικός σύλλογος της πόλης, ο οποίος διοργανώνει ένα ευρύ φάσμα πολιτιστικών εκδηλώσεων κατά τη διάρκεια της χρονιάς. Διευθύνει τη φιλαρμονική μπάντα της πόλης, ιδρυθείσα το 1928, και υποστηρίζει μαθήματα ζωγραφικής, χορού, χορωδίας και σκακιού για παιδιά και ενήλικες. Η πόλη τον Σερβίων εκπροσωπείται στον αθλητισμό από τα εξής αθλητικά σωματεία:

Α.Σ. Τιτάν Σερβίων: έτος ίδρυσης το 1927· τμήματα ποδοσφαίρου και στίβου. Α.Σ. Αναγέννηση Σερβίων: έτος ίδρυσης το 1981· τμήματα καλαθοσφαίρισης, πετοσφαίρισης, και τμήματα ρυθμικής και ενόργανης γυμναστικής. O αιωροπτερισμός έχει εξέχουσα θέση στην περιοχή καθώς διεξάγονται εθνικά πρωταθλήματα στη θέση Καστανιά. Επίσης, ο ποδηλατικός γύρος των Σερβίων διεξάγεται κάθε χρόνο, με ποδηλάτες από όλη τη χώρα να ολοκληρώνουν το γύρο της λίμνης του Πολυφύτου· η συνολική διαδρομή είναι περίπου 60 χλμ. σε υψόμετρο 1000 μ. Κωπηλασία και άλλα θαλάσσια αθλήματα γίνονται στη λίμνη υπό την εποπτεία του Ναυτικού Ομίλου Κοζάνης. Η ετήσια εμποροπανήγυρη των Σερβίων κορυφώνεται το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Σεπτεμβρίου, προσελκύοντας επισκέπτες από την ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Ιδρύθηκε πιθανότατα κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ενώ η παλαιότερη σχετική γραπτή αναφορά υπάρχει από το έτος 1556.

Πληθυσμιακή εξέλιξη

Διοικητικές μεταβολές

Το 1918, ο οικισμός ορίζεται έδρα της συσταθείσας κοινότητας Σερβίων. Το 1964, η κοινότητα αναγνωρίζεται σε δήμο Σερβίων. Το 1997, με την εφαρμογή του προγράμματος Καποδίστριας (νόμος 2539/97), ο δήμος διευρύνεται γιατί πολλές κοινότητες καταργούνται και προσαρτόνται στο δήμο Σερβίων. Το 2010, με την εφαρμογή του προγράμματος Καλλικράτης (νόμος 3852/2010), καταργείται ο δήμος Σερβίων και ο οικισμός Σέρβια ορίζεται έδρα στο νεοσύστατο Δήμο Σερβίων-Βελβεντού με έδρα τον οικισμό Σέρβια. Το 2019 με την εφαρμογή του προγράμματος Κλεισθένη , καταργείται ο Δήμος Σερβίων-Βελβεντού και δημιουργείται ο Δήμος Σερβίων με έδρα την πόλη των Σερβίων. Σήμερα, μετά τη τελευταία μεταβολή του 2010 (πρόγραμμα Καλλικράτης), αποτελεί έδρα της Δημοτικής Κοινότητας Σερβίων, που υπάγεται στην Δημοτική Ενότητα Σερβίων, του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού, της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης, της Δυτικής Μακεδονίας.

Προσωπικότητες

Γεώργιος Κονταρής, φιλόσοφος και κληρικός του 17ου αιώνα. Δημήτριος Παπαγιανούσης, (1750-1828), Μητροπολίτης Βελιγραδίου και Βουδαπέστης. Ευγένιος Πατέρας (1808-1890), Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης. Ζήσης Σωτηρίου, Επαναστάτης του 1821. Κων/νος Κάρπου, Εθνομάρτηρας και διευθυντής του Δευτέρου Δημοτικού Σχολείου Σερβίων Ξανθίππη Ζουλιάμη (1908), Πρώτη γυναίκα πρόεδρος Κοινοτικού Συμβουλίου στην Ελλάδα. Εκλέχθηκε στις Δημοτικές εκλογές την 15η Απριλίου 1951. Βασίλης Ραφαηλίδης (1934-2000), δημοσιογράφος, συγγραφέας, δοκιμιογράφος και κριτικός θεάτρου. Κώστας Χατζίδης, (1967-2013), δημοσιογράφος στις εφημερίδες «το Βήμα» και «τα Νέα». Απόστολος και Νικόλαος Γκουντούλας (1985), Παγκόσμιοι πρωταθλητές κωπηλασίας.

Φωτογραφίες

Παραπομπές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Δήμος Σερβίων-Βελβεντού