Οι Μυτιληνιοί είναι οικισμός της Σάμου στο Βόρειο Αιγαίο.

Γενικά

Οι Μυτιληνιοί βρίσκονται στο κέντρο του νησιού της Σάμου, στους ανατολικούς πρόποδες του βουνού Καρβούνης (ή Άμπελος), στο δυτικό άκρο της ομώνυμης κοιλάδας, ενώ το υψόμετρο του είναι στα 120 μέτρα. Το χωριό είναι κτισμένο σε τέτοιο σημείο που δεν φαίνεται η θάλασσα. Αυτό δείχνει ότι μπορεί να χτίστηκε σε αυτό το σημείο για τον φόβο των πειρατών που υπήρχαν παλιά. Οι Μυτιληνιοί ήταν το πρώτο αγροτικό κέντρο της Σάμου. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Σάμου σε πληθυσμό και παραγωγή καλών και εκλεκτών προϊόντων. Η περιφέρεια των Μυτιληνιών αρχίζει έξω από το Κοκκάρι και φτάνει κοντά στο Πυθαγόρειο. Το χωριό είναι χτισμένο αμφιθεατρικά πάνω σε τρείς λόφους και στη μέση της κατάφυτης και πολύ γόνιμης κοιλάδας του Χησίου (μεγάλο ρέμα) και βλέπει ένα μικρό κομμάτι του Επταστάδιου και της ψηλής Μυκάλης.

Οι κάτοικοι του χωριού είναι κατά βάση γεωργοί. Κύρια προϊόντα που παράγουν είναι λάδι, κρασί, φρούτα και λαχανικά. Επίσης παράγουν κτηνοτροφικά και πτηνοτροφικά προϊόντα κυρίως για την κάλυψη των δικών τους αναγκών. Παλιότερα καλλιεργούσαν καπνό και δημητριακά. Το χωριό απέχει 7 χλμ. από την πόλη του Πυθαγορείου, 13 χλμ. από την πόλη της Σάμου, 35 χλμ. από την πόλη του Καρλοβάσου και 33 χλμ. από τον Μαραθόκαμπο. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή πληθυσμού που έγινε το 2011, το χωριό των Μυτιληνιών έχει 1.982 κατοίκους.

Ιστορία

Το όνομα του χωριού

Η ιστορία λέει ότι κάποια περίοδο το νησί της Σάμου είχε σχεδόν ερημώσει από τις συνεχείς επιθέσεις των πειρατών. Οι κάτοικοι του αναγκάστηκαν να διασκορπιστούν στα γύρω νησιά όπως η Χίος, η Μυτιλήνη κλπ. Έπειτα από πρόσκληση του Κιλίτζ Πασά, έφτασαν στη Σάμο οι Μυτιληναίοι και χάρις στη συμπάθεια που τους είχε, τους άφησε να διαλέξουν εκείνοι τον τόπο που θα έχτιζαν το χωριό τους. Προτίμησαν το χώρο που βρίσκεται μέχρι και σήμερα το χωριό των Μυτιληνιών και όπως αποδείχτηκε έκαναν πολύ καλή επιλογή αφού πρόκειται για ένα όμορφο τόπο με γόνιμο χώμα, άφθονο νερό και πλούσια βλάστηση. Τα χαρακτηριστικά αυτά σε συνδυασμό με το φιλότιμο, την εξυπνάδα και την εργατικότητα των κατοίκων του είχαν ως αποτέλεσμα να αναπτυχθεί πολύ και να ευημερήσει. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Μυτιληνιοί ήταν κάποτε κωμόπολη. Το 1886 το χωριό είχε 992 σπίτια, έξι ενορίες και σχεδόν 3.500 κατοίκους.

Υπάρχουν πολλές απόψεις για την προέλευση της ονομασίας του χωριού. Σύμφωνα με τον Επ. Σταματιάδη, όπως αναφέρει στα «Σαμιακά», το χωριό ονομάστηκε Μυτιληνιοί επειδή οι πρώτοι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν σε αυτό κατάγονταν από τη Μυτιλήνη της Λέσβου. Ο πατήρ Αποστολάκης Ανδρέας, αναφέρει στο βιβλίο του ότι οι πρώτοι έποικοι του χωριού παρουσίαζαν πολλές αρετές. Ήταν έξυπνοι, εργατικοί και φιλότιμοι.

Οι Είσοδοι στο χωριό

Το χωριό των Μυτιληνιών έχει δύο κύριες εισόδους οι οποίες καταλήγουν στον κεντρικό δρόμο του χωριού. Στη μια είσοδο καταλήγει ο δρόμος από την περιοχή της Χώρας. Ξεκινώντας κάποιος τη διαδρομή από τη Χώρα πρoς τους Μυτιληνιούς, περνάει πάνω από το επιβλητικό γεφύρι της Χώρας. Είναι ένα έργο της ηγεμονίας του Παύλου Μουσούρου (1866) και παρόλο που ο ηγεμόνας αυτός δεν ανήκει στην κατηγορία των καλών ηγεμόνων του τόπου, έχει στο ενεργητικό του πολλά και σημαντικά οδικά έργα μεταξύ των οποίων και ο δρόμος αυτός . Αξίζει να αναφερθεί ότι η θέα κατά μήκος όλης της διαδρομής είναι πανέμορφη. Στη δεύτερη είσοδο καταλήγει ο δρόμος από το Βαθύ της Σάμου, όπου λίγο πριν την είσοδο στο χωριό συναντάμε το γνωστό γεφύρι των Μυτιληνιών το οποίο κατασκευάστηκε πριν 150 χρόνια. Στον κεντρικό δρόμο του χωριού, συναντάμε το φημισμένο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου - Παλαιοντολογικό Μουσείο Μυτιληνιών όπως και το Δημοτικό Σχολείο Μυτιληνιών όπου κάποτε ήταν η περίφημη "Ευθυμιάδα Σχολή". Ακολουθεί λίγα μέτρα πιο κάτω η πλατεία Καρακώστα με το μεγάλο μαρμάρινο Ηρώο όπου διακρίνεται ένας οπλίτης να δίνει με το παγούρι του νερό σε τραυματισμένο συνάδελφο του. Επίσης, υπάρχει η κεντρική πλατεία του χωριού με τους δύο μεγάλους πλατάνους που προσφέρουν δροσιά κατά τους καλοκαιρινούς μήνες στους ντόπιους αλλά και στους επισκέπτες του χωριού. Στην κεντρική πλατεία του χωριού υπάρχουν καφετέριες, εστιατόρια και ψητοπωλεία ενώ στον κεντρικό δρόμο υπάρχει πλήθος καταστημάτων που εξυπηρετούν τους κατοίκους αλλά και τους επισκέπτες του.

Το γεφύρι των Μυτιληνιών

Το γεφύρι των Μυτιληνιών κατασκευάστηκε πριν από 150 χρόνια και ήταν ένα πολύ μεγάλο έργο για την εποχή του. Όλα ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1870 με τη γενική συνέλευση των αντιπροσώπων της Ηγεμονίας, υπό την προεδρία του τότε ηγεμόνα Παύλου Μουσούρου, ο οποίος παρουσίασε για πρώτη φορά το τεχνικό του πρόγραμμα που αφορούσε την κατασκευή αμαξωτών δρόμων και γεφυριών που μέχρι τότε δεν υπήρχαν. Η διακίνηση ανθρώπων και προϊόντων γινόταν με τα ζώα, μέσα από μονοπάτια ή και λιθόστρωτους δρόμους, από τα χωριά προς τα λιμάνια Βαθέος και Πυθαγορείου στα ανατολικά και Καρλοβάσου και Μαραθοκάμπου στα δυτικά. Το τεχνικό πρόγραμμα αναφέρονταν στην κατασκευή του δρόμου Βαθέως -Μυτιληνιών - Χώρας και Πυθαγορείου και δυο γεφυριών ένα εκ των οποίων στον χείμαρρο των Μυτιληνιών τον Ύβεττο, όπως ονομάζονταν στην αρχαιότητα. Η πρόταση όμως του Ηγεμόνα δεν έτυχε θερμής υποδοχής. Ο κόσμος δεν μπορούσε να διανοηθεί την εξέλιξη της τεχνολογίας και του πολιτισμού και υπήρχαν και οι αγωγιάτες που φοβήθηκαν ότι θα χάσουν τη δουλειά τους. Το κόστος του έργου ήταν πολύ μεγάλο. Τα χρήματα δεν επαρκούσαν, γι’ αυτό και ο σουλτάνος έδωσε εντολή να δίνονται για το συγκεκριμένο έργο 100.000 γρόσια από τα έσοδα του φόρου κάθε χρόνο για τρία χρόνια, δηλαδή σύνολο 300.000 καθώς και ολόκληρο τον φόρο οδοποιίας που αντιστοιχούσε σε 160.000 γρόσια κάθε χρόνο για το ίδιο χρονικό διάστημα. Το γεφύρι στον χείμαρρο Μυτιληνιών ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1870 και τελείωσε μέσα στον ίδιο χρόνο. Ο δρόμος τελείωσε το 1872. Το κόστος του δρόμου των Μυτιληνιών ήταν 50.000 γρόσια για κάθε χιλιόμετρο και το γεφύρι κόστισε 230.000 γρόσια. Πρέπει να τονιστεί ότι το γεφύρι των Μυτιληνιών είναι το πρώτο που κτίσθηκε, το μεγαλύτερο αλλά και ένα κομψοτέχνημα της αρχιτεκτονικής σε ολόκληρη τη Σάμο. Ακόμη και τα χυτά κάγκελα που τοποθετήθηκαν ήρθαν από την Αγγλία. Ο Πολωνός αρχιτέκτονας Σουρτολέφσκι έκτισε και τα υπόλοιπα γεφύρια της Σάμου αλλά σε αυτό είχε την ευκαιρία και λόγω του όγκου του, να δημιουργήσει ένα ανεπανάληπτο έργο που το θαύμασαν τότε όλοι αλλά ακόμη και σήμερα εντυπωσιάζει με την επιβλητική του παρουσία. Δυστυχώς για πολλά χρόνια, το γεφύρι αυτό ήταν αποδέκτης σκουπιδιών και μπαζωμάτων. Όμως τα τελευταία χρόνια, χάριν στις προσπάθειες του προέδρου του χωριού και της τοπικής κοινωνίας, αποφασίστηκε το σπουδαίο αυτό έργο να αναδειχθεί και να προβληθεί όπως αρμόζει σε ένα σημαντικό μνημείο της αρχιτεκτονικής αλλά και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το γεφύρι καθαρίστηκε, κατασκευάστηκαν πέτρινα σκαλιά τα οποία σου επιτρέπουν να κατέβεις στις όχθες του ποταμού, τοποθετήθηκαν πινακίδες με πληροφορίες για τους επισκέπτες του χωριού και φωταγωγήθηκε πλήρως παρουσιάζοντας τις νυχτερινές ώρες ένα φανταστικό θέαμα.

Οι πρόεδροι των Μυτιληνιών από το 1950

Όλοι οι άνθρωποι που έχουν εκλεγεί πρόεδροι του χωριού των Μυτιληνιών, προσπαθούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη του χωριού καθώς και στη βελτίωση της καθημερινότητας των κατοίκων του, βοηθώντας στην εκτέλεση μικρών και μεγάλων έργων. Η εκλογή προέδρου στους Μυτιληνιούς ξεκινάει από το 1855. Παραθέτουμε τα ονόματα των προέδρων του χωριού από το 1950 έως και το 2006 αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα το έργο όλων των προηγούμενων προέδρων του χωριού:

Ευθυμιάδα σχολή

Επάνω στον κεντρικό δρόμο του χωριού, ξεχωρίζει το επιβλητικό κτήριο που στεγάζει το Α΄ Δημοτικό σχολείο Μυτιληνιών. Στο κτήριο αυτό στεγαζόταν η περίφημη "Ευθυμιάδα σχολή", ένα πρότυπο για την εποχή του αλληλοδιδακτικό σχολείο. Η ιστορία του σχολείου αυτού είναι εντυπωσιακή:

Το 1828, με απόφαση του έκτακτου επιτρόπου Ανατολικών Σποράδων κύριου Ιωάννη Κωλέτη, ιδρύεται στο χώρο αυτό αλληλοδιδακτικό σχολείο στο οποίο δίδαξαν σπουδαίοι δάσκαλοι όπως οι Μ. Τζεσμελής, ο πανοσολογιότατος Γερμανός, ο Χατζηδαμασκηνός και πολλοί άλλοι. Το 1837-38, εκτός του αλληλοδιδακτικού σχολείου όπου είχε δάσκαλο τον Ιωάννη Ανδρεάδη λειτουργεί και Ελληνικό σχολείο με δάσκαλο τον Γρηγόριο Κωνσταντά. Από το 1843, στο Ελληνικό σχολείο εκτός των κοινών μαθημάτων διδάσκονται και πρακτικές γνώσεις για την καλλιέργεια του αμπελιού, της οινοποιίας και της ελαιοκαλλιέργειας. Από το 1888, για να εγγραφεί κάποιος στην πρώτη τάξη του Ελληνικού σχολείου έπρεπε να έχει απολυτήριο πλήρους Δημοτικού σχολείου. 1848. Ξεκινάει η ιστορία της Ευθυμιάδας σχολής. Ο ιεροδιάκονος του χωριού Ευθύμιος Καλυμνιός που είχε μεταναστεύσει στη Μολδαβία, αφήνει στη διαθήκη του τη μισή του περιουσία στην Ελληνική σχολή Μυτιληνιών με σκοπό την ανέγερση ενός σύγχρονου για την εποχή διδακτηρίου. Στα τέλη του 1880 υλοποιείται η επιθυμία του Ευθύμιου Καλυμνιού και αρχίζει η ανέγερση του σημερινού σχολείου. Το κόστος κατασκευής και εξοπλισμού ανήλθε στο ποσό των 148.768 γροσιών και καλύφθηκε από τη διαθήκη του ιεροδιακόνου Ευθυμίου, από το Λιμενικό ταμείο Πυθαγορείου και από την τότε Ηγεμονία. Στις 19 Σεπτεμβρίου 1893, με την έναρξη των μαθημάτων έγιναν και τα εγκαίνια του νέου διδακτηρίου και για να τιμήσουν τον ευεργέτη τους το σχολείο μετονομάστηκε σε "Ευθυμιάδα Σχολή". Τα αμέσως επόμενα χρόνια η "Ευθυμιάδα" εμπλουτίζεται με βιβλία και εποπτικό υλικό διαφόρων δωρητών και αποτελεί για την εποχή της ένα πρότυπο σχολείο. Σήμερα, το κτήριο αυτό στεγάζει το Α΄ Δημοτικό σχολείο Μυτιληνιών, το οποίο είναι επταθέσιο με δυνατότητα να φιλοξενήσει από 151 έως και 175 παιδιά. Ο σεισμός της 30ης Οκτωβρίου 2020 έπληξε και το επιβλητικό αυτό κτήριο. Ο πρώτος του όροφος έχει περιδεθεί από ειδικά συνεργεία και οι επισκευές του αναμένεται να ξεκινήσουν το καλοκαίρι του 2021 με το πέρας της σχολικής χρονιάς.

Η ιστορία του νερού στους Μυτιληνιούς

Το χωριό των Μυτιληνιών είναι χτισμένο πάνω σε ένα υδροφόρο ορίζοντα και το νερό είναι κοντά στην επιφάνεια. Κατά καιρούς στο χωριό έχει διοχετευθεί νερό από τρεις μεγάλες πηγές της περιοχής, "Καζάνια", "Κονταξή" και "Ρόγγια". Υπάρχει τεχνητή λιμνοδεξαμενή και πλήρες εσωτερικό υδρευτικό δίκτυο και το νερό φτάνει μέχρι τα σπίτια. Η μεγάλη ξηρασία που είχε το νησί της Σάμου από το 1967 έως και το 1972 έφερε μεγάλη λειψυδρία στο χωριό των Μυτιληνιών με αποτέλεσμα κάποιες πηγές να στερέψουν τελείως. Οι κάτοικοι ήταν σε απόγνωση. Τη λύση στο πρόβλημα της λειψυδρίας έδωσε ένα ανεξάντλητο πηγάδι που βρίσκεται μέσα στο χωριό. Με πολύ γρήγορες διαδικασίες, η Κοινότητα του χωριού αγόρασε το πηγάδι από τον ιδιοκτήτη του και οργάνωσε την άντληση και τη μεταφορά του νερού στο υδραγωγείο. Για να αποφευχθεί η αλόγιστη σπατάλη του νερού, διαίρεσε το χωριό σε τρείς υδρευτικούς τομείς στους οποίους διοχέτευε τμηματικά το νερό. Αργότερα, με ενέργειες πάλι της Κοινότητας, βρέθηκε νέα γεώτρηση στην περιοχή του Μεσόκαμπου η οποία βοήθησε την κατάσταση. Σήμερα, δεν υπάρχει πρόβλημα με την υδροδότηση του χωριού. Έπειτα από εργασίες που ολοκληρώθηκαν πρόσφατα, αντικαταστάθηκε το παλιό εσωτερικό δίκτυο ύδρευσης με καινούργιο. Επίσης γίνεται τακτικά έλεγχος και καθαρισμός της λιμνοδεξαμενής ώστε η ποιότητα του νερού να είναι στα επιθυμητά επίπεδα.

Η ιστορία της οικονομίας των Μυτιληνιών

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, υπήρξαν δυο σημαντικές καλλιέργειες που τροφοδότησαν την οικονομία του χωριού και συνέβαλλαν στην ανάπτυξη του, η αμπελουργία και η καλλιέργεια του καπνού. Η αμπελουργία, ως οικονομικός πόρος των κατοίκων των Μυτιληνιών, διήρκησε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Το 1870 κάνει την εμφάνιση του στη Γαλλία το έντομο της φυλλοξήρας το οποίο και καταστρέφει εκατομμύρια στρέμματα Γαλλικών αμπελώνων. Αυτό οδήγησε σε αύξηση της ζήτησης των Σαμιώτικων κρασιών που σημειώνουν ρεκόρ πωλήσεων και τιμών το 1880, καθώς και ρεκόρ ακτοπλοϊκών συνδέσεων για το νησί. Το 1888 όμως εμφανίζεται η φυλλοξήρα και στη Σάμο, η οποία οδηγεί σε καταστροφή των αμπελιών οδηγώντας σε απόγνωση χιλιάδες Σαμιώτες. Μπροστά σε αυτή την κατάσταση οι καλλιεργητές και των Μυτιληνιών βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση. Προκειμένου να ανταποκριθούν στις ανάγκες των οικογενειών τους, πολλοί άρχισαν να πηγαίνουν στην απέναντι στεριά, στα παράλια της Μικράς Ασίας αλλά και στο εσωτερικό της όπου κατοικούσαν πολλοί Έλληνες που δούλευαν στους Μπέηδες ή Αγάδες Τούρκους. Πολλοί δούλευαν και στα καπνά όπου ήταν ανεπτυγμένη η καπνοκαλλιέργεια. Εκεί άρχισε η ιδέα ότι θα μπορούσαν να αρχίσουν την καλλιέργεια καπνού και στη Σάμο. Η ιδέα αυτή άρχισε σιγά σιγά να διαδίδεται και στους Μυτιληνιούς και ο ένας μετά τον άλλο άρχισαν την καλλιέργεια του καπνού στο χωριό. Η προσαρμογή στη νέα καλλιέργεια ήταν δύσκολη. Οι κάτοικοι του χωριού έπρεπε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Αν και η νέα αυτή καλλιέργεια άρχισε σταδιακά να καλύπτει τις οικογενειακές ανάγκες των κατοίκων του χωριού ήταν πολύ κουραστική και απαιτητική και απαιτούσε εργασία σχεδόν καθόλη τη διάρκεια του χρόνου. Στις αρχές της νέας καλλιέργειας όπου τα χωράφια ήταν ξεκούραστα η απόδοση ήταν πολύ καλή όπως και η τιμή αγοράς του καπνού. Οι κάτοικοι εκμεταλλεύονταν όλους τους φυσικούς πόρους του χωριού προκειμένου να παράγουν καπνό καλής ποιότητας. Από την κοπριά των ζώων τους μέχρι και διάφορα φυτά, ξύλα, πέτρες κλπ. Στο φύτεμα των σπόρων επιστρατεύονταν σχεδόν όλη η οικογένεια προκειμένου να γίνει γρήγορη και σωστή δουλειά. Η τιμή πώλησης του καπνού δεν ήταν πάντα υψηλή. Οι εταιρείες καιροφυλακτούσαν και συγκέντρωναν πληροφορίες προκειμένου να αγοράζουν στη χαμηλότερη δυνατή τιμή. Στις 25 Νοεμβρίου του 1929 άνοιξε η αγορά και πουλήθηκαν τα πρώτα καπνά σε αρκετά καλή τιμή, όμως τα επόμενα χρόνια, με την οικονομική κρίση που ξέσπασε στην Αμερική και επεκτάθηκε και στην Ευρώπη τα αποτελέσματα ήταν ολέθρια για τους καπνοπαραγωγούς. Από το 1934 και μετά η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται όμως ο πόλεμος και η κατοχή ανάγκασαν τους κατοίκους του χωριού να σταματήσουν την καπνοκαλλιέργεια. Για να επιβιώσουν άρχισαν να σπέρνουν σε όλα τα χωράφια στάρια και άλλα δημητριακά. Μετά την απελευθέρωση άρχισε πάλι η καλλιέργεια καπνού αλλά όχι με τον ίδιο ρυθμό. Μετά το τέλος του εμφυλίου άρχισε η εσωτερική μετανάστευση και πολλοί άρχισαν να εγκαταλείπουν το χωριό. Τη δεκαετία 1950-1960 πολλοί νέοι φεύγουν στο εξωτερικό και το χωριό άρχισε να αδειάζει. Τα επόμενα χρόνια ελάχιστοι Μυτιληνιοί καλλιεργούσαν καπνό ώσπου το 1985 τελειώνει η καπνοκαλλιέργεια στο χωριό. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Μυτιληνιοί ήταν οι πρώτοι σε παραγωγή καπνού σε όλη τη Σάμο φτάνοντας τους 1.300 τόνους ετησίως. Αυτή η οικονομική αναβάθμιση του χωριού οδήγησε στην ανάπτυξη του και στην κατασκευή νέων σπιτιών, εκκλησιών, κλπ.

Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου - Παλαιοντολογικό Μουσείο, Ίδρυμα Κ&Μ Ζημάλη

Ίδρυμα Κ&Μ Ζημάλη

Το 1992, με δωρεά του ζεύγους Κωνσταντίνου & Μαρίας Ζημάλη συστήθηκε το ομώνυμο ίδρυμα. Βασικός σκοπός του ιδρύματος ήταν η δημιουργία ενός σύγχρονου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας το οποίο θα στέγαζε και θα φρόντιζε τα παλαιοντολογικά ευρήματα της περιοχής των Μυτιληνιών Σάμου αλλά και θα συνέχιζε τις ανασκαφές για την ανεύρεση και άλλων απολιθωμάτων. Το ίδρυμα επίσης έχει ως στόχο να ερευνά και να προβάλλει διεθνώς τον αξιόλογο φυσικό πλούτο της Σάμου αλλά και του ευρύτερου χώρου του Αιγαίου. Άλλος στόχος του ιδρύματος είναι η βοήθεια σε νέους επιστήμονες που ασχολούνται με την προστασία του περιβάλλοντος.

Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου - Παλαιοντολογικό Μουσείο

Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου - Παλαιοντολογικό Μουσείο, βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο των Μυτιληνιών. Τα κτήρια καλύπτουν στεγασμένη έκταση 1600 τ.μ, σε τρία επίπεδα (εργαστήρια, εκθετήρια, βιβλιοθήκη, γραφεία). Ο περιβάλλων χώρος του είναι περίπου 20 στρέμματα. Στην είσοδο του υπάρχει χάλκινο άγαλμα του αρχαίου Σάμιου αστρονόμου Αρίσταρχου ενώ μέσα στο οικόπεδο του Μουσείου υπάρχει ένα εκκλησάκι αφιερωμένο στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Το Μουσείο είναι μέλος της διεθνούς ένωσης Μουσείων (I.C.O.M.). Οι σύγχρονες εγκαταστάσεις του ολοκληρώθηκαν το 1994 όπου έγιναν και τα εγκαίνια. Οι λειτουργίες του Μουσείου διακρίνονται σε τρείς τομείς:

Έρευνας και Περιβάλλοντος Εκθεσιακός Εκπαίδευσης Το Μουσείο συνεργάζεται με αρκετά Πανεπιστήμια για την πραγματοποίηση των σκοπών του καθώς και με άλλα ιδρύματα και μουσεία της Ελλάδος αλλά και του εξωτερικού. Ο εκθεσιακός χώρος του Μουσείου κεντρίζει το ενδιαφέρον των επισκεπτών του λόγω των πολλών και εντυπωσιακών του εκθεμάτων και διαθέτει πέντε τμήματα:

Παλαιοντολογικό Ορυκτών και πετρωμάτων Θαλάσσιας ζωής Βοτάνων Ζωολογικό Όλα τα παραπάνω τμήματα υποστηρίζονται από τα αντίστοιχα εργαστήρια. Οι συλλογές του Μουσείου εμπλουτίζονται συνεχώς και περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό ευρημάτων από ανασκαφές που χρηματοδότησε το ίδρυμα, αρκετά είδη ορυκτών και πετρωμάτων, όστρακα, πτηνά, θηλαστικά και ερπετά καθώς επίσης και μεγάλο αριθμό βοτάνων σε μορφή Herbarium. Στον εκθεσιακό χώρο του Μουσείου βρίσκεται και το διάσημο "Καπλάνι της βιτρίνας". Πρόκειται για άγριο ζώο που είχε επηρεάσει αρκετά τον αγροτικό κόσμο της Σάμου όταν είχε εμφανιστεί στο νησί. Το άγριο αυτό ζώο, το καπλάνι ή η "θηριοκάκιστη πάρδαλις", εικάζεται ότι κατέφυγε διωκόμενη από τη Μικρά Ασία στη Σάμο. Εμφανίστηκε στο νησί το 1856 και εξοντώθηκε το 1862. Οι μαρτυρίες της εποχής αναφέρουν ότι ήταν ζώο ορμητικό και ακατάβλητο με ασύλληπτη ταχύτητα. Η εξόντωση του έγινε όταν ομάδα ένοπλων Σαμιωτών κατάφεραν να το οδηγήσουν και να το αποκλείσουν σε σπήλαιο. Το 1870 ένα άλλο καπλάνι εμφανίστηκε και πάλι στη Σάμο χωρίς ωστόσο να επηρεάσει τον αγροτικό κόσμο του νησιού όπως το προηγούμενο. Έκτοτε δεν έχει εμφανιστεί παρόμοιο ζώο στη Σάμο. Οι επισκέπτες μπορούν έναντι ενός συμβολικού αντιτίμου να περιηγηθούν στους χώρους του μουσείου ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι για τους κατοίκους του χωριού η είσοδος είναι δωρεάν.

Παλαιοντολογικές ανασκαφές

Η περιοχή των Μυτιληνιών της Σάμου ήταν γνωστή για τις απολιθωματοφόρες θέσεις της στη διεθνή επιστημονική κοινότητα από τα μέσα του περασμένου αιώνα. Επίσης οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν την ύπαρξη των απολιθωμένων οστών αλλά δεν μπορούσαν να εξηγήσουν την πραγματική τους προέλευση και έπλαθαν διάφορους μύθους. Τα ζώα, τα απολιθώματα των οποίων βρέθηκαν στην περιοχή, ήρθαν στο νησί την εποχή που αυτό ήταν ενωμένο με τη Μικρά Ασία αλλά και με την υπόλοιπη Ελλάδα. Τα παλαιοντολογικά ευρήματα είναι εντυπωσιακά. Κάποιοι επιστήμονες πιστεύουν ότι πολλά από αυτά τα ζώα παρασύρθηκαν από μεγάλες πλημμύρες που σχημάτισαν χειμάρρους. Η ύπαρξη απολιθωμένων οστών μέσα σε ηφαιστειακό τόφο αποδεικνύει ότι στο νησί υπήρξε έντονη ηφαιστειακή δράση. Το 1963 ο καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννης Μελέντης έκανε ανασκαφές στην περιοχή Αδριανός που βρίσκεται κοντά στους Μυτιληνιούς και ανακάλυψε πλήθος απολιθωμένων οστών τα οποία αρχικά εκτέθηκαν σε μια αίθουσα του Κοινοτικού Καταστήματος Μυτιληνιών. Το 1994 μεταφέρθηκαν στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου - Παλαιοντολογικό Μουσείο Μυτιληνιών το οποίο ανέλαβε τη φύλαξη και τον εμπλουτισμό τους με νέα ευρήματα.

Οι εκκλησίες του χωριού

Στους Μυτιληνιούς υπάρχουν πολλές εκκλησίες και ξωκλήσια τα οποία φανερώνουν την μεγάλη ανάπτυξη που είχε παλαιότερα το χωριό καθώς και το έντονο θρησκευτικό αίσθημα των κατοίκων του. Οι πέντε πρώτοι Ναοί είναι ενοριακοί. Επίσης, πλησίον του χωριού των Μυτιληνιών βρίσκεται η μονή της Αγίας Τριάδος.

Παναγία

Ο Ναός της Παναγίας βρίσκεται κοντά στην κεντρική πλατεία του χωριού και έπειτα από εργασίες που έγιναν το 1971 έγινε τρίκλητος. Με τις εργασίες αυτές προστέθηκε επίσης νέο επιβλητικό Κωδωνοστάσιο το οποίο μπορεί κανείς να το διακρίνει ακόμη και από μεγάλη απόσταση λόγω του μεγάλου του ύψους. Το πραγματικό όμως στολίδι αυτού του ναού είναι το μεγάλο ρολόι που βρίσκεται πάνω από το Κωδωνοστάσιο το οποίο χτυπάει συγκεκριμένες ώρες της ημέρας. Ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού είναι πλούσιος με ξυλόγλυπτο τέμπλο εξαιρετικής τέχνης. Διαθέτει παλιές και αξιόλογες εικόνες όπως των Τριών Ιεραρχών (1674), του Ιωάννου του Θεολόγου (1750) και του Αγίου Χαραλάμπους (1750). Ο σεισμός που έπληξε το νησί της Σάμου στις 30 Οκτωβρίου 2020 προξένησε στο ναό μικρές ζημιές οι οποίες αποκαταστάθηκαν άμεσα.

Άγιος Αντώνιος

Ο Ναός του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται στο υψηλότερο μέρος του χωριού γι' αυτό και διακρίνεται από μεγάλη απόσταση. Είναι ο μεγαλύτερος σε χώρο Ναός των Μυτιληνιών. Είναι παλιός αλλά έχει ανακαινιστεί πρόσφατα. Η εικόνα του Αγίου Αντωνίου είναι κλασσικής τεχνοτροπίας. Ο διάκοσμος του ναού είναι καλαίσθητος και σεμνός δίνοντας την αίσθηση της ευλάβειας. Στο Ναό του Αγίου Αντωνίου φυλάσσονται ιερά βιβλία παλαιών εκδόσεων (1689). Ο πρόσφατος σεισμός προξένησε στο Ναό σοβαρές ζημιές οι οποίες ακόμη δεν έχουν αποκατασταθεί και γι' αυτό είναι προσωρινά μη προσβάσιμος για τους πιστούς.

Άγιος Δημήτριος

Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου είναι δίκλητος με πολύ όμορφο διάκοσμο και πολλές εικόνες μεταβυζαντινής τεχνοτροπίας. Από τις πολλές εικόνες που διαθέτει ξεχωρίζει αυτή της Ζωοδόχου Πηγής (1720). Ο Ναός αυτός διαθέτει όμορφο και μεγάλο περίβολο.

Αγία Ματρώνα

Ο Ναός της Αγίας Ματρώνας βρίσκεται κοντά στην κεντρική πλατεία του χωριού. Ονομάζεται και Χριστός της Γλίστρας διότι το δεύτερο κλίτος του είναι αφιερωμένο στη Γέννηση του Χριστού. Διαθέτει εξαίρετες εικόνες από τις οποίες ξεχωρίζει αυτή της Οσίας Ματρώνας και του Αγίου Χαραλάμπους. Είναι μικρός ναός αλλά διαθέτει εντυπωσιακό διάκοσμο, ιδιαίτερα το πρώτο κλίτος του με τους πέντε εντυπωσιακούς πολυελαίους του. Επίσης ξεχωρίζει το ψηφιδωτό που υπάρχει στο προαύλιο του Ναού. Ο μεγάλος σεισμός της 30ης Οκτωβρίου 2020 κατέστρεψε το μαρμάρινο σταυρό που υπήρχε στην κορυφή του Κωδωνοστασίου του Ναού.

Άγιος Νικόλαος

Ο Άγιος Νικόλαος είναι ο μικρότερος αλλά και ο αρχαιότερος Ναός των Μυτιληνιών και διαθέτει μεγάλης αξίας τοιχογραφίες λόγω της παλαιότητας τους.

Ναός Γεννήσεως του Χριστού

Ο Ναός αυτός βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του χωριού και λέγεται και Ναός της Βρύσης. Ο Ναός αυτός είναι Προσκυνηματικός, δηλαδή λειτουργιέται μόνο για τάματα, βαπτίσεις, γάμους κλπ. Δυστυχώς υπέστη μεγάλες ζημιές από τον πρόσφατο σεισμό και οι κάτοικοι του χωριού αναμένουν τις εργασίες αποκατάστασης του.

Το Γενέσιο της Θεοτόκου

Είναι μικρός ναός που βρίσκεται στη Βορειοδυτική πλευρά του χωριού και ανήκει στη μεγάλη Κυπριακή μονή του Κύκκου.

Ευαγγελισμός της Θεοτόκου

Ο Ναός αυτός διευθύνεται από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και αποτελεί μετόχι του. Οι κάτοικοι του χωριού ξέρουν την εκκλησία αυτή ως Βαγγελίστρα.

Ιερά Μονή Αγίας Τριάδας

Λίγο έξω από το χωριό των Μυτιληνιών, στη θέση Κατραφίλι, βρίσκεται το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας. Η εκκλησία αρχικά χτίστηκε από ένα αγρότη στα τέλη του 18ου αιώνα ο οποίος θεώρησε τη γέννηση των τριών παιδιών του ως θεϊκό μήνυμα γι' αυτό και την ονόμασε Αγία Τριάδα. Η εκκλησία με το πέρασμα των χρόνων εγκαταλείφτηκε μέχρι το 1815 όπου την επέλεξε ο μοναχός Νεόφυτος για να ασκητέψει. Επειδή ήταν μοναχός της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής, το μοναστήρι ονομάστηκε και Νέα Ζωοδόχος Πηγή. Είναι το νεότερο Μοναστήρι της Σάμου. Το 1824 άρχισε η ανέγερση των κελιών ενώ το σημερινό Καθολικό ανοικοδομήθηκε το 1905. Ή Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος πανηγυρίζει τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος. Η πρόσβαση είναι ελεύθερη για το κοινό και η είσοδος στο μοναστήρι, όπως και στα περισσότερα μοναστήρια επιτρέπεται μόνο με ευπρεπή ενδυμασία. Το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας προσέφερε πολύτιμη βοήθεια στους κατοίκους του χωριού, ειδικά κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Πολλοί κάτοικοι έβρισκαν εκεί καταφύγιο και τροφή. Επίσης πολλοί κάτοικοι εργάζονταν εκεί και βοηθούσαν στη συγκομιδή της ελιάς και στους αμπελώνες που είχε στην κατοχή του το Μοναστήρι. Δυστυχώς το Μοναστήρι υπέστη μεγάλες καταστροφές από το μεγάλο πρόσφατο σεισμό και γίνεται μεγάλη προσπάθεια από τους κατοίκους και τους τοπικούς φορείς ώστε οι ζημιές αυτές να αποκατασταθούν. Υπάρχουν ακόμη αρκετές εκκλησίες και ξωκλήσια στους Μυτιληνιούς όπως η εκκλησία της Αγ. Παρασκευής, η Παναγία η Βροντιανή, οι Άγιοι Ανάργυροι, τα ξωκλήσια του Αη Γιώργη και του Αη Λιά και το ξωκλήσι της Αγίας Κυριακής. Γενικά, όλες οι εκκλησίες του χωριού από άποψη αρχιτεκτονικού ρυθμού είναι λαϊκής μορφολογίας, τύπου απλής Βασιλικής με σταυρικό ή τρουλλικό σχήμα. Για το λόγο αυτό η εξωτερική τους εμφάνιση δεν εντυπωσιάζει όμως το εσωτερικό τους διάκοσμο είναι πλούσιο και εντυπωσιακό.

Πολιτιστικοί - Αθλητικοί Σύλλογοι

Οι κάτοικοι των Μυτιληνιών έχουν έντονη παρουσία στα κοινά δρώμενα του χωριού και έχουν ιδρύσει αρκετούς συλλόγους με σκοπό την ανάδειξη και διαφύλαξη των πολιτισμικών και ιστορικών αξιών του τόπου τους.

Πολιτιστικός Σύλλογος των Απανταχού Μυτιληνιών Σάμου

Ο Πολιτιστικός αυτός σύλλογος ιδρύθηκε από κατοίκους του λεκανοπεδίου Αττικής που κατάγονται από τους Μυτιληνιούς με σκοπό τη σύσφιξη και διατήρηση των ηθών και των εθίμων, την αναβίωση πανηγυριών, για ψυχαγωγικούς λόγους καθώς και για την αλληλοβοήθεια φίλων. Εκδίδει την εφημερίδα "Οι Ρίζες μας" όπου αναγράφονται τα νέα και οι εκδηλώσεις του χωριού. Το 2008, ο πρόεδρος και τα μέλη του Διοικητικού συλλόγου, στην προσπάθεια τους να διατηρήσουν την ιστορία των Μυτιληνιών, αποφάσισαν και εκδώσαν ένα φωτογραφημένο συλλεκτικό λεύκωμα το οποίο περιέχει σπάνιο φωτογραφικό υλικό από το χωριό.

Εκπολιτιστικός και Επιμορφωτικός Σύλλογος Μυτιληνιών Σάμου

Είναι ο Σύλλογος που ενισχύει την πολιτισμική παράδοση του χωριού και περιλαμβάνει: -Τμήματα Χορού -Τμήματα Γυμναστικής -Τμήματα Χορωδίας Ο Εκπολιτιστικός και Επιμορφωτικός Σύλλογος Μυτιληνιών Σάμου στεγάζεται στο κτήριο του Κέντρου Νεότητας και Φιλίας (ΚΕΝΕΦ). Στον σύλλογο αυτό ανήκει και η Φιλαρμονική ορχήστρα του χωριού. Σε ένα ειδικά διαμορφωμένο χώρο στον πρώτο όροφο του ΚΕΝΕΦ, οι νέοι του χωριού μαθαίνουν και διδάσκονται μουσική από τους πιο παλιούς και έμπειρους μουσικούς διασφαλίζοντας με αυτό τον τρόπο τη συνέχεια της Φιλαρμονικής. Σε όλες τις μεγάλες γιορτές και εκδηλώσεις του χωριού, η Φιλαρμονική ορχήστρα είναι παρούσα ομορφαίνοντας το χωριό με τις όμορφες μελωδίες της. Την περίοδο των Χριστουγέννων, η Φιλαρμονική περιοδεύει αρχικά σε όλο το χωριό και στη συνέχεια στα γύρω κοντινά χωριά παίζοντας τα κάλαντα αλλά και άλλες γιορτινές μελωδίες.

Πνευματικό κέντρο Μυτιληνιών Σάμου

Στον κεντρικό δρόμο του χωριού βρίσκεται το Πνευματικό Κέντρο Μυτιληνιών]. Κάποτε φιλοξενούσε το Β΄ Δημοτικό Σχολείο ενώ πολύ παλιά ήταν Παρθεναγωγείο. Λειτούργησε σαν σχολείο μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 80. Από το 1983 μέχρι το 1992 φιλοξένησε τον Εκπολιτιστικό κι Επιμορφωτικό Σύλλογο Μυτιληνιών με τη φιλαρμονική του, τα χορευτικά και πολλές άλλες δραστηριότητες (εκθέσεις ζωγραφικής, έκθεση λαογραφικού υλικού-μουσείο, εκθέσεις υφαντών, χαλκογραφίας, μαρμαρογλυπτικής, διάφορα παιχνίδια, πινγκ-πόνγκ κλπ). Ανακαινίστηκε επί προεδρίας Πολυκράτη Κωνσταντινίδη και παραδόθηκε σαν νομικό πρόσωπο-Πνευματικό Κέντρο το 1998. Από τότε στους χώρους του διοργανώνονται διάφορες εκδηλώσεις από τοπικούς φορείς. Κάτω από το "αέτωμα" της εξώθυρας, υπάρχει εντοιχισμένη στρογγυλή μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφη παράσταση.

ΑΕΣ Φοίνικας Μυτιληνιών

Ο Α.Ε.Σ Φοίνικας Μυτιληνιών ιδρύθηκε το 1973 και έχει αγωνιστεί τόσο στην Α΄ όσο και στην Β΄ Κατηγορία του Πρωταθλήματος του Νομού Σάμου. Χρησιμοποιεί ως έδρα το Γήπεδο Μυτιληνιών Βασίλειος Καλυμνιός. Τα επίσημα χρώματα του Α.Ε.Σ. Φοίνικα είναι το Μπορντό και το Μπλε. Η ομάδα του Φοίνικα Μυτιληνιών διαθέτει της δική της Ακαδημία όπου μπορούν να συμμετέχουν παιδιά από την ηλικία των 4 χρόνων. Την περίοδο 2017 - 2018 η ομάδα του Φοίνικα ανακηρύχθηκε πρωταθλήτρια στη Β' κατηγορία του τοπικού πρωταθλήματος. Πολλοί επαγγελματίες αλλά και απλοί πολίτες συνδράμουν και βοηθούν τις προσπάθειες της τοπικής ομάδας η οποία συμμετέχει και διοργανώνει συχνά τη φημισμένη "γιορτή τηγανίτας".

Εθελοντισμός

Εθελοντικό Πυροσβεστικό Κλιμάκιο Μυτιληνιών Σάμου

Λόγω της τοποθεσίας που βρίσκεται το χωριό και της πυκνής βλάστησης που το περιβάλλει, οι κάτοικοι του χωριού των Μυτιληνιών, συναισθανόμενοι την ανάγκη να προστατέψουν το χωριό τους δημιούργησαν πριν πολλά χρόνια ένα εθελοντικό πυροσβεστικό κλιμάκιο. Οι περισσότεροι νέοι του χωριού γίνονται ενεργά μέλη του εθελοντικού αυτού κλιμακίου και κάθε καλοκαίρι είναι σε 24ωρη επιφυλακή προκειμένου να προστατέψουν άμεσα το χωριό όταν εκδηλωθεί πυρκαγιά. Τον χειμώνα, που δεν υπάρχει κίνδυνος εκδήλωσης πυρκαγιών, οι εθελοντές πυροσβέστες του χωριού συντηρούν τα οχήματα και όλο τον εξοπλισμό που διαθέτουν προκειμένου να είναι έτοιμοι για το επόμενο καλοκαίρι. Αξίζει να σημειωθεί ότι το κλιμάκιο διαθέτει το δικό του χώρο ο οποίος τους έχει παραχωρηθεί δωρεάν και περιλαμβάνει γραφείο με όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό επικοινωνιών, κλειστή αποθήκη όπου φυλάσσεται όλος ο πυροσβεστικός εξοπλισμός καθώς και μεγάλο πάρκινγκ όπου βρίσκονται σταθμευμένα τα πυροσβεστικά οχήματα. Η συμβολή των εθελοντών πυροσβεστών στο χωριό των Μυτιληνιών αλλά και σε όλο το νησί της Σάμου είναι πολύ μεγάλη. Εκτός της τεράστιας προσφοράς τους στην κατάσβεση πυρκαγιών, βοηθούν στον καθαρισμό των δρόμων και των πλατειών του χωριού, στον απεγκλωβισμό ανθρώπων και ζώων, στο κόψιμο δέντρων και κλαδιών καθώς και στο άνοιγμα μονοπατιών. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι οι εθελοντές πυροσβέστες του χωριού, όπως και όλοι οι εθελοντές πυροσβέστες του νησιού, εκπαιδεύονται συχνά από την Πυροσβεστική Υπηρεσία και προτιμώνται στις προκηρύξεις του Πυροσβεστικού σώματος λόγω της εξειδίκευσης και της μεγάλης εμπειρίας που διαθέτουν.

Οι Μυτιληνιοί σήμερα

Ο σεισμός που έπληξε το νησί της Σάμου τον Οκτώβριο του 2020 δεν έκανε μεγάλες ζημιές στο χωριό των Μυτιληνιών. Υπήρξαν μικρές υλικές ζημιές σε σπίτια, καταστήματα και εκκλησίες. Τη μεγαλύτερη ζημιά υπέστη η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου η οποία παραμένει κλειστή ως σήμερα καθώς και ο πρώτος όροφος του Δημοτικού σχολείου ο οποίος έχει περιδεθεί προσωρινά για την αποφυγή πτώσης οικοδομικών υλικών. Οι περισσότερες ζημιές έχουν αποκατασταθεί ενώ εκκρεμεί η κατεδάφιση κάποιων πολύ παλιών σπιτιών. Οι Μυτιληνιοί είναι ένα ζωντανό χωριό με δραστήριους κατοίκους. Πολλοί ασχολούνται με αγροτικές εργασίες ενώ υπάρχουν όλων των ειδών εμπορικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χωριό καλύπτοντας όλες τις ανάγκες των κατοίκων. Ο πληθυσμός έχει μειωθεί αισθητά σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Μειωμένη είναι και η ενασχόληση, ειδικά των νέων, με τις αγροτικές εργασίες. Οι περισσότεροι νέοι του χωριού σπουδάζουν εκτός νησιού και κάποιοι επιλέγουν να ζήσουν σε μεγάλες πόλεις. Τέλος, υπάρχει έκδηλη ανησυχία στους κατοίκους των Μυτιληνιών για την υπό κατασκευή δομή φιλοξενίας μεταναστών που κατασκευάζεται στην περιοχή Ζερβού λίγο έξω από το χωριό.

Απογραφές πληθυσμού

Οι απογραφές πληθυσμού (για τον οικισμό) μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο είναι:

Παραπομπές

Βιβλιογραφικές πηγές

Το χρονικό της Σάμου, Τόμος Ά, Κώστας Γ. Καμπούρης, Αθήναι 1976 Λαογραφικά της Σάμου, Νικολάου Δημητρίου, Αθήνα 1987 Γεωγραφία της Σάμου (Σχολικό βοήθημα), Νικολάου Αλκ. Δημητρίου, Σάμος 1978 Εν Μυτιληνίοις τη... Η ανάπτυξη της καπνοκαλλιέργειας στο χωριό μας, Κούλα Καραμηνά - Πόθου, Αθήνα 1998 Μυτιληνιοί Ιστορία - Λαογραφία, Πρωτοπρεσβυτέρου Ανδρέου Αποστολάκη, Αθήναι 1997 Ένα σχολείο με ιστορία εκατό χρόνων και πάνω...!, Ενημερωτικό φυλλάδιο του 7θέσιου Δημοτικού Σχολείου Μυτιληνιών Φωτογραφημένη Ιστορία - Οι Μυτιληνιοί Σάμου μέσα από το φακό της φωτογραφικής μηχανής, Σύλλογος των απανταχού Μυτιληνιών Σάμου, Αθήνα 2009 Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αιγαίου - Παλαιοντολογικό Μουσείο - Ίδρυμα Κ&Μ Ζημάλη, Σάμος 2011 Το φυσικό περιβάλλον της Σάμου, Επιστημονική Διημερίδα - Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου - Δημόσια κεντρική ιστορική βιβλιοθήκη Σάμου, Σάμος 2016

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Σάμου Αρχειοθετήθηκε 2006-04-15 στο Wayback Machine. SamosIn.gr Μυτιληνιοί & όλα για τη Σάμο Μυτιληνιοί blogspot