Οι Πασαλίτες (επίσημο: αι Πασαλίται) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητας του Δήμου Μυλοποτάμου στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης της Κρήτης. Βρίσκεται στις βόρειες υπώρειες του Ψηλορείτη σε ημιορεινό έδαφος και ανατολικά-νοτιοανατολικά της πόλεως του Ρεθύμνου. Απέχει από την πρωτεύουσα του νομού 31 χλμ., από την έδρα του Δήμου, το Πέραμα, έξι χλμ. και από την κοντινότερη ακτή, το Πάνορμο, 11 χλμ. Νότια του χωριού σε κοντινή απόσταση βρίσκεται το χωριό Μελισσουργάκι. Ανατολικά δεσπόζει ο Λεμεριανός ποταμός που αποτελεί το φυσικό όριο με την περιφέρεια Χουμερίου. Είναι το πρώτο χωριό επί του οδικού άξονα Χουμερίου-Ελευθέρνης. Περιβάλλεται από πυκνούς ελαιώνες με πλούσια βλάστηση και έχει ανεμπόδιστη θέα προς τη θάλασσα και τα γύρω βουνά. Το χωριό διαθέτει σύγχρονη αγροτοτουριστική μονάδα. Έχει υψόμετρο 280 μ.

Ιστορία

Για πρώτη φορά ο οικισμός συναντάται στο Κατάστιχο Φέουδων της τούρµας Μυλοποτάµου στις αρχές του 14ου αιώνα. Πιθανώς λοιπόν η ύπαρξη του να ανάγεται στην δεύτερη βυζαντινή περίοδο. Το χωριό παλιότερα αποτελούνταν από δύο οικισμούς, τις Απάνω Πασαλίτες και τις Κάτω Πασαλίτες. Σήμερα οι Κάτω Πασαλίτες έχουν εγκαταλειφθεί και μόνο μερικά χαλάσματα μαρτυρούν την ύπαρξη του οικισμού αυτού. Η παράδοση της περιοχής αναφέρει ότι επιδημία πανώλης προσέβαλε κάποτε το χωριό και ερήμωσε τις Κάτω Πασαλίτες, που κατοικούνταν κυρίως από Τούρκους.

Η περιοχή του χωριού όπως και η ευρύτερη έκταση του Μυλοποτάμου είχε παραχωρηθεί από τους Βενετούς στην αρχοντική οικογένεια των Καλλεργών[1] ως φέουδο με τη συνθήκη του 1299. Αναφορά στις Απάνω και Κάτω Πασαλίτες κάνει ο Fr. Barozzi το 1577. Στην απογραφή του Castrofilaka το έτος 1583 αναφέρονται οι Κάτω Πασαλίτες με 87 κατοίκους και οι Απάνω Πασαλίτες με 110 κατοίκους.

Το χωριό συνδέεται με τον ποιητή της Ερωφίλης, Γεώργιο Χορτάτζη. Ο ποιητής που γεννήθηκε στο Ρέθυμνο, φαίνεται πως πέρασε κάποια χρόνια της ζωής του στο Μυλοπόταμο. Αυτό το μαρτυρεί ο παρακάτω στίχος στο έργο του Κατσούρμπος: “Μα την Αγιά-Παρασκευή απού ’ναι στο Μερκούρι” (Μερκούρι ή Μερκούρια είναι τοπωνύμιο των Πασαλιτών όπου υπάρχει σπήλαιο και ναΐσκος της Αγίας Παρασκευής στην κοιλάδα του Λεμεριανού ποταμού. Όταν πέρασαν απ’ εδώ οι Τούρκοι το 1646 έκαψαν τις Πασαλίτες όπως και άλλα διπλανά χωριά όπως μας τραγουδά ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής στο έργο του «Κρητικός Πόλεμος» (1645-1669) στο οποίο αφηγείται την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους: Γρίδια-Αξόν εκαύσασι, Πέραμα κι Αβδανίτες, Καλανταρέα, Καλαμά, Ορθέα, Πασαλίτες. Το 1650 ο φορολογούμενος πληθυσμός είναι 42 οικογένειες και 7 άγαμοι. Οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν φόρο επί 10.500 οκάδων σιτηρών, επί 2.400 οκάδων μούστου και επί 2.000 οκάδων ελαιολάδου. Συνολικά 21.000 άσπρα.

Κατά την οθωμανική απογραφή του 1670 το χωριό αναφέρεται ως Pasalites, Apano ve Kato. Σύμφωνα με αυτήν, στην περιφέρεια του χωριού δηλώνονται 76 ιδιοκτήτες γης των οποίων οι ιδιοκτησίες καταλαμβάνουν έκταση 460,5 τσεριπίων (περίπου στρεμμάτων). Από αυτά τα 310,5 τσερίπια αποτελούν καλλιεργήσιμες γαίες, ενώ τα υπόλοιπα 150 παραμένουν χέρσα. Στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις δηλώνονται 1384 ελαιόδεντρα και 39 τσερίπια αμπελώνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ανάμεσα στους ιδιοκτήτες γης αναφέρεται ο Ebûbekir Efendi. Πρόκειται για τον πρώτο ντεφτερντάρη της Κρήτης μετά την άλωση του Χάνδακα, ο οποίος βάσει των ιεροδικαστικών εγγράφων άσκησε το αξίωμα αυτό ως τον Σεπτέμβριο του 1671. Ο Εμπού Μπεκίρ Εφέντη το 1670 κατέγραψε την εκχώρηση των χωριών Μαγαρίτες και Αγγελιανά στον Αχμέτ Πασά Κιοπρουλού. Ως ιδιοκτήτης γης στις Πασαλίτες έχει στην κατοχή του 3,5 τσερίπια χωράφια με 17 ρίζες ελιές και 1 τσερίπι αμπέλι.Επίσης το 1671/2 το χωριό κατέβαλε 16 χαράτζια ως κεφαλικό φόρο. Στις καταγραφές των οικισμών του Μυλοποτάμου που έκαναν οι Μιχαήλ Χουρμούζης-Βυζάντιος (1842) και Κυριάκος Κριτοβουλίδης (1859) καταγράφηκαν ως Πασαλίταις από τον πρώτο και Πασαλίτες από τον δεύτερο.

Διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξη

Δείτε Κοινότητα Πασαλιτών Το έτος 1879, με την ψήφιση του πρώτου Δημοτικού Νόμου στην Κρήτη, οι Πασαλίτες συμπεριελήφθησαν στο δήμο Μελιδονίου (1881) με 66 Χριστιανούς και 19 Οθωμανούς κατοίκους. Το 1900 έχει 76 κατοίκους. Το 1911 με τη δημιουργία των αγροτικών δήμων εντάχθηκε στον αγροτικό δήμο Μελισσουργακίου στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν και οι γειτονικοί οικισμοί, Καλανδαρέ και Καλαμάς. Ο συνολικός πληθυσμός ανερχόταν σε 388 κατοίκους. Το 1920 οι Πασαλίτες είχαν 94 κατοίκους. Με το νόμο «Περί Κοινοτήτων» του 1925, ο οικισμός προσαρτήθηκε στην κοινότητα Χουμερίου μαζί με τα χωριά Μελισσουργάκι, Καλαμάς , Καλανδαρέ, Κρασούνας, Κεραμωτά, Γαρίπας, Μπραχίμο και Χουμέρι. Το 1928 ΟΙ Πασαλίτες απαριθμούν 105 κατοίκους. Στις 10/02/1930 οι Πασαλίτες και ο Καλαμάς μαζί με το Μελισσουργάκι προσαρτήθηκαν στην νεοσύστατη κοινότητα Μελισσουργακίου. Γρήγορα όμως οι Πασαλίτες αποσπάστηκαν από την κοινότητα Μελισσουργακίου και από το 1931 αποτέλεσαν ίδια κοινότητα. Εννιά χρόνια αργότερα (1940) χρονιά κήρυξης του ελληνοϊταλικού πολέμου, εμφανίζει πληθυσμό 110 κατοίκων και αιμοδοτεί τον ελληνικό στρατό με πολλούς νέους που αγωνίστηκαν στα πεδία των μαχών του Αλβανικού μετώπου. Στην απογραφή του 1951 οι Πασαλίτες εμφανίζουν πληθυσμό 118 κατοίκων, έκτοτε ο πληθυσμός βαίνει μειούμενος. Στην απογραφή του 2011 ο πληθυσμός του χωριού έχει συρρικνωθεί στους 37 κατοίκους. Στις 04/12/1997 η Κοινότητα Πασαλιτών συγχωνεύτηκε στο Δήμο Γεροποτάμου (Σχέδιο Καποδίστριας), ενώ με το σχέδιο Καλλικράτης (2010), αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Μυλοποτάμου, με έδρα το Πέραμα και απέχει 5,5 χιλιόμετρα από αυτό.

Προσωπικότητες

Το χωριό έχει να επιδείξει σημαντικές προσωπικότητες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην τοπική κοινωνία αλλά και ευρύτερα.

Αγωνιστές και επαναστάτες

Καπετάν Εμμανουήλ Γεωργίου Στεφανάκης ορεσίβιος, πολεμιστής κατά των Τούρκων. Είχε μετάσχει της Επανάστασης του 1866 και είχε οικονομικά εξοντωθεί. Ιωάννης Εμμ. Στεφανάκης, ο οποίος πολέμησε το 1896-1897 και τραυματίστηκε στη μάχη που έγινε στις 5/3/1897 στη θέση Μοναχή Ελιά Ρεθύμνου. Γεώργιος Τζεδάκης ο οποίος έδρασε στις επαναστάσεις των ετών 1866, 1878, και 1896-1897. Νίκος Α. Κωνσταντινίδης, ως στρατιώτης του 44ου Συντάγματος Πεζικού της 5ης Μεραρχίας Κρητών έπεσε μαχόμενος στις 14/2/1941 στην οροσειρά Πούντα Νόρντ στο ύψωμα 1647 βόρεια του όρους Σεντέλι του Αλβανικού Μετώπου.

Διακριθέντες στα γράμματα

Γεώργιος Εμμ. Στεφανάκης (1872-1938) ο οποίος σπούδασε φιλόλογος. Τις σπουδές του στην Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών χρηματοδότησε ο έμπορος Ρεθύμνης Καλογένητος. Μετά διετή σπουδή επιστρέφει στην Κρήτη ως Ελληνοδιδάσκαλος. Αλλά, τότε, εκρήγνυται η επανάσταση του 1897 στην οποία και μετέχει. Επί Ηγεμονίας ασκεί καθήκοντα Γ.Γ. της Παιδείας. Εργάστηκε σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης ως μάχιμος εκπαιδευτικός, διοικητικός και επιθεωρητής. Ανακηρύχθηκε διδάκτορας το 1897. Υπηρέτησε ως καθηγητής στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης (Αγία Τριάδα Ακρωτηρίου Χανίων). Από τη θέση αυτή συμμετείχε στο Α΄ Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο (Αθήνα, 1904). Μετείχε στο κίνημα του Θερίσου (1905) στο πλευρό του Ελευθερίου Βενιζέλου. Συνελήφθη ως επαναστάτης καθηγητής στο Πάνορμο Μυλοποτάμου, με την κατηγορία ότι υπέθαλπε το "συνωμοτικό κίνημα" κατά του Πρίγκηπα. Οδηγήθηκε στο Ρέθυμνο και κλείστηκε στις φυλακές. Στη συνέχεια καταφεύγει στην Κύπρο Μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και τη νικηφόρο λήξη των Βαλκανικών πολέμων, ως Επιθεωρητής Μέσης Εκπαίδευσης (1914-1937), αναλαμβάνει την οργάνωση της Εθνικής μας Παιδείας στην Δυτική Μακεδονία με έδρα την Κοζάνη. Αλλά μετακινείται στην Θεσσαλονίκη με την εκεί εγκατάσταση του Βενιζέλου το 1916. Τότε διευρύνεται και η διοικητική του εξουσία επί πλέον σε Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία. Το 1937 εκλέκτηκε τακτικός εταίρος της Εταιρείας Κρητικών Σπουδών για τις υπηρεσίες του στα κρητικά γράμματα.

Τα παιδιά του Γεωργίου Στεφανάκη, Μανώλης και Κώστας υπήρξαν ξακουστοί δικηγόροι: Ο πρώτος εκλέχθηκε και πρόεδρος των "Δημοκρατικών Δικηγόρων" με αντιχουντική δράση και ο δεύτερος εκλέκτηκε βουλευτής Ρεθύμνης και Αθηνών, ενώ εχρημάτισε και υπουργός Δικαιοσύνης. Ο γιος του Μανώλη Στεφανάκη, Γεώργιος Εμμ. Στεφανάκης συνεχίζει την παράδοση της οικογένειας ως σπουδαίος νομικός και εκλεκτός φιλόλογος, συγγραφέας και ποιητής. Νίκος Εμμ. Περακάκης, πτυχιούχος δάσκαλος, λογοτέχνης και συγγραφέας. Εντάχθηκε στο Ε.Α.Μ από τα νεανικά του χρόνια. Ως συνειδητοποιημένος αριστερός δεν αποποιήθηκε ποτέ τις αρχές του. Εξ αιτίας των πολιτικών του φρονημάτων δεν διορίστηκε ποτέ στην εκπαίδευση. Απεναντίας εκδιώχθηκε και εξορίστηκε στη Γυάρο και στη Λέρο. Έργα του είναι: Ο καπετάν Μανόλης από το χωριό του στη Γυάρο και στη Λέρο, Το βιβλίο της εξορίας 1967-1971, Στην κόλαση της χούντας ο Κρητικός γράφει, Η Κρήτη στις φλόγες, Οι Δροσουλίτες κ.ά.

Το Δημοτικό Σχολείο Πασαλιτών

Πρώτο διδακτήριο έτους 1874

Το πρώτο διδακτήριο του σχολείου των Πασαλιτών οικοδομήθηκε με προσωπική εργασία και πόρους των κατοίκων του οικισμού και είχε αποπερατωθεί το έτος 1874, οπότε ξεκίνησε η λειτουργία του. Αποτελεί το δεύτερο κατά χρονολογική σειρά διδακτήριο που λειτούργησε στην ευρύτερη περιοχή του Μυλοποτάμου με πρώτο το διδακτήριο του σχολείου των Μαργαριτών που λειτούργησε δυο χρόνια νωρίτερα (1872). Πρωτεργάτης της οικοδόμησης υπήρξε ο ιερέας του οικισμού και μετέπειτα δάσκαλος, για περισσότερα από 30 χρόνια, Γεώργιος Χασλαρίδης με καταγωγή από την Σμύρνη της Μικράς Ασίας. Οπωσδήποτε, οι πληροφορίες για τόσο πρώιμη λειτουργία σχολείου σε έναν δευτερεύοντα οικισμό του Μυλοποτάμου είναι έγκυρες, αφού η πηγή τους, ο νομαρχιακός επιθεωρητής Γ. Στεφανάκης, είχε γεννηθεί στις Πασαλίτες το έτος 1872 και ήταν μαθητής του Γ. Χασλαρίδη (βλ. νεκρολογία στο Αγνώστου, «Γεώργιος Στεφανάκης», περιοδικό Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, τ. 2/1939, σ.σ. 575-579). Στο σχολείο, εκτός των μαθητών των Πασαλιτών φοιτούσαν μαθητές και από τους παρακάτω οικισμούς: Μελισσουργάκι, Καλαμάς, Ξουζανά και Καλανδαρέ. Οι μαθητές των γειτονικών χωριών για να προσεγγίσουν με τα πόδια το σχολείο περπατούσαν 5’, 15', 45’ και 20' λεπτά της ώρας, αντίστοιχα. Τα παιδιά του οικισμού Καλανταρέ φοιτούσαν στο σχολείο των Πασαλιτών μέχρι το έτος 1899, οπότε άρχισαν να φοιτούν στο σχολείο του Ορθέ, σε απόσταση 15’ της ώρας. Το σχολείο των Πασαλιτών εξυπηρετούσε και τους μαθητές του πολύ μικρού οικισμού Αμάραντος, το οποίο δεν αναφέρεται. Αντίθετα, πιθανοί μαθητές από τον οικισμό Χουμέρι δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν, τόσο γιατί η απόσταση από τις Πασαλίτες ήταν 45' της ώρας για ενήλικες και μία ώρα για παιδιά, όσο και γιατί μεσολαβούσε ο Λεμεριανός χείμαρρος, αδιάβατος σε περιόδους βροχοπτώσεων. Γράφει χαρακτηριστικά ο Επιθεωρητής: Εν καιρώ χειμώνος η μετάβασις δύσκολος, αι οδοί μεταβάλλονται εις ρύακας, υπάρχει δε εν τω μέσω και ο Λαμεριανός ποταμός ον μικροί παίδες δεν δύνανται να διαβαίνωσι. Το 1889 το σχολείο χαρακτηρίστηκε ως τριτοβάθμιο. Επί αυτονομίας, το έτος 1899 το σχολείο επανιδρύθηκε ως μονοτάξιο. Το 1900 μετατράπηκε σε γραμματοδιδασκαλείο και το 1901 ορίστηκε αδιαίρετο. Το 1904 χαρακτηρίστηκε ως τριτοβάθμιο. Το 1905 καταργήθηκε και επανιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1906. Οι παραπάνω μεταβολές του σχολείου πραγματοποιήθηκαν με τα υπ. αριθμ. 11/Φ.Ε.Κ. 87/7-10-1899, 78/Φ.Ε.Κ. 51/15-9-1900, 103/ Φ.Ε.Κ. 67/3-9-1901, 71/Φ.Ε.Κ. 45/2-10-1904, 122/ Φ.Ε.Κ. 48/4-9-1905 και 315/Φ.Ε.Κ. 70/2-12-1906 διατάγματα. Σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του σχολείου, η φοίτηση ήταν άτακτη, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των οικισμών που εξυπηρετούσε Το διδακτήριο αποτελούνταν από δύο αίθουσες, σε σχήμα Γ, εξωτερικών διαστάσεων 8x4*3 μ. και 4*4*3 μ.. Είχε έξι παράθυρα και μία είσοδο και στεγαζόταν με δώμα. Αν και το κτήριο δεν διασώζεται, οι διαστάσεις του υποδεικνύουν διδακτήριο διαχωρισμένο σε αλληλοδιδακτική και συνδιδακτική αίθουσα, με χωρητικότητα 118 μαθητών. Η αναφορά ότι ήταν οικοδομημένο σε όροφο και ότι η άνοδος σ’ αυτόν γινόταν από λίθινη σκάλα χωρίς προστατευτικό κιγκλίδωμα, υποδεικνύουν ότι το κτήριο δεν οικοδομήθηκε εξαρχής ως διδακτήριο, αλλά ότι αποτέλεσε προϊόν διασκευής υπάρχοντος οικήματος. Πιθανότατα η μεγάλη αίθουσα ήταν ο συνηθισμένος κρητικός οντάς, ενώ η μικρότερη ήταν η παράπλευρη κουζίνα, σχέδιο τυπικό στα διώροφα κτήρια του Κάτω Μυλοποτάμου. Το έτος 1915 το ισόγειο χρησιμοποιούνταν ως στάβλος. Δύο χρόνια αργότερα το διδακτήριο είχε αρχίσει να ερειπώνεται «εκ του χρόνου και εκ της ελλείψεως πάσης διορθώσεως των αναγκών αυτού». Το 1923 η στέγη τής προς νότο αίθουσας κατέπεσε. Έτσι, έγινε αναγκαία η ανέγερση νέου διδακτηρίου, στην οποία πρωτοστάτησε ο από το 1917 δάσκαλος τον σχολείου Γ. Τζανάκης.

Δεύτερο διδακτήριο έτους 1931

Το σχέδιο εκπονήθηκε από την Αρχιτεκτονική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας. Μέχρι το έτος 1927 είχε οικοδομηθεί και στεγαστεί μόνο η αίθουσα του διδακτηρίου και υπολείπονταν το γραφείο και η ιματιοθήκη. Με κρατική αρωγή δέκα χιλιάδων δραχμών, το διδακτήριο ολοκληρώθηκε το έτος 1931. Στέγασε το σχολείο των Πασαλιτών μέχρι το 1963, οπότε ανεγέρθηκε το τρίτο κατά σειρά διδακτήριο του οικισμού. Έχει διαστάσεις 12,00x7,80 μ. και στεγάζεται με δικλινή κεραμοσκεπή. Διαθέτει δύο παράθυρα και ένα θύρωμα στο βορρά, τρία παράθυρα στο νότο και άλλα δύο στην ανατολή. Τα ανοίγματα των παραθύρων του είναι εξαιρετικά στη λάξευσή τους, για τα μέτρα της περιοχής: εκτός του ότι στο ήμισυ εσωτερικό του τοίχου το ανώφλι τους από ημικυκλικό μετατρέπεται σε ορθογωνικό με υποδοχή, για τη διευκόλυνση της τοποθέτησης υαλοστασίων, διαθέτουν και δεύτερο πέτρινο ανώφλι στα 2/3 του ύψους, το οποίο διαχωρίζει το κυρίως παράθυρο από τον φεγγίτη. Εντυπωσιακό είναι, επίσης, το θύρωμα της εισόδου τού διδακτηρίου, στο οποίο οδηγεί πέτρινη κλίμακα με πέντε σκαλοπάτια: από το ύψος των επικράνων, τον φεγγίτη προστατεύει σιδεριά. Το επιστύλιο του θυρώματος είναι μεγάλο σε διαστάσεις. Μια ιδιομορφία του κτηρίου, η οποία μας κάνει να υποθέσουμε ότι τα αρχικά σχέδια δεν εφαρμόστηκαν, είναι ότι η αίθουσα του γραφείου του δασκάλου ξεφεύγει από την ευθυγραμμία και προεκτείνεται προς νότο κατά ένα περίπου μέτρο. Εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό έγινε για να διευρυνθεί ο χώρος του γραφείου έτσι, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιείται στην ανάγκη και ως κατοικία δασκάλου. Λίγο μετά την είσοδο στο μικρό προαύλιο του σχολείου, αριστερά στον εισερχόμενο, ένας φοίνικας, φυτεμένος την εποχή ανέγερσης του διδακτηρίου, έρχεται να του προσδώσει με το συμβολισμό του, χαρακτήρα διακριτού δημόσιου κτηρίου. Ενδεικτικά, το έτος 1931 είχε 68 μαθητές και το 1937 φοιτούσαν 57 μαθητές. Ο δάσκαλος Γ. Τζανάκης αποτελούσε δραστήριο μέλος της τοπικής κοινωνίας. Εκτός από πρόεδρος του Ταμείου Εκπαιδευτικής Πρόνοιας του οικισμού, ήταν και γραμματέας του Γεωργικού και Πιστωτικού Συνεταιρισμού. Το δάσκαλο Γ. Τζανάκη διαδέχθηκε από το 1938, ο εκ Πλατάνου Αμαρίου Νικήστρατος Αλυσανδράκης, ο οποίος παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι το 1966.

Τρίτο διδακτήριο έτους 1963

Με προσπάθειες του προαναφερθέντος δασκάλου οικοδομήθηκε σε οικόπεδο δύο περίπου στρεμμάτων το νέο διδακτήριο. Το οικόπεδο ήταν δωρεάν παραχώρηση στην τότε Κοινότητα των Πασαλιτών, του πασαλιτιανού Γεωργίου Στεφανάκη, που ήταν εγκατεστημένος και διέμενε μόνιμα στην Αθήνα. Ήταν πρωτεξάδελφος του Βουλευτή Ρεθύμνης Κώστα Στεφανάκη. Απείχε λίγες δεκάδες μέτρα νότια από την παρυφή των Πασαλιτών προς την κατεύθυνση του χωριού Μελισσουργάκι μέσα σ’ ένα επίπεδο λιόφυτο ανάμεσα σε δυο ρεματιές και σε υψόμετρο περί τα 270 μ. Τελικά το νέο διδακτήριο αποπερατώθηκε το έτος 1963. Είναι τύπου μονοτάξιου, με προσαρτημένη κατοικία δασκάλου.Με αίθουσα διδασκαλίας επιφάνειας 60 τ.μ., αποδείχτηκε υπερεπαρκές για τις ανάγκες του σχολείου. Το διδακτήριο υπάρχει ακόμη, αλλά δε λειτουργεί σ’ αυτό Σχολειό, αφού ήδη από ετών έχει καταργηθεί. Και τούτο, γιατί οι Πασαλίτες και τα γειτονικά χωριά που εξυπηρετούσε δεν έχουν εξαιρεθεί από τον κανόνα κι ακολουθούν τη μοίρα και των υπόλοιπων μικρών χωριών της υπαίθρου. Το παλαιό κτήριο του έτους 1931 μετά τη μεταστέγαση του σχολείου στο νέο διδακτήριο, χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως χώρος σίτισης των μαθητών. Στη συνέχεια αφού οικοδομήθηκε στο νέο σχολείο αντίστοιχος χώρος, μετατράπηκε για μια 25ετία σε αίθουσα του Γεωργικού και Πιστωτικού Συνεταιρισμού Πασαλιτών. Σήμερα το διδακτήριο του έτους 1931 σώζεται σε ερειπώδη κατάσταση, ενώ το νεότερο διδακτήριο του 1963 έχει ανακαινιστεί και λειτουργεί ως αίθουσα εκδηλώσεων του Πολιτιστικού Συλλόγου "Άγιος Στέφανος".

Ναοί-Ξωκλήσια

Ο ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος

Ο κυρίως ναός του οικισμού είναι αφιερωμένος στη "Μεταμόρφωση του Σωτήρος". Βρίσκεται στην πλατεία στο κέντρο του χωριού και είναι μονόκλιτο θολοσκέπαστο οικοδόμημα που επεκτάθηκε κατά μήκος σε μεταγενεστέρους χρόνους.· Μέρος των τοιχογραφιών ατυχώς έχει επιχρισθεί. Ο ναός, άγνωστο γιατί, δεν περιελήφθη από τον G· Gerola στο Elenco topografico delle chies affrescate di Greta, (Venezia 1935), όπου όμως κατεγράφησαν άλλοι μικροί ναοί, που απέχουν ελάχιστα από τις Πασαλίτες, όπως ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Μελισσουργάκι.

Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Γρυλούς

Εντός του ναού ξεχωρίζουν η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Γρυλούς και το τέμπλο που είναι δημιουργία του 1865. Από τον N. B. Δρανδάκη περιγράφεται η εικόνα της Παναγίας Γρυλούς ως εξής: "Στον Ιερό Ναό της Μεταμορφώσεως διασώζεται εικών διαστάσεων 1,073X0,857, αποκαλουμένη παρά τω λαώ «Παναγία Γρυλού» και είναι λίαν εφθαρμένη. Παρά την επισκευή, την οποίαν υπέστη δια χειρός του αγιογράφου Επισκόπου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Ιεροθέου (1882—1896), τα χρώματα εξακολουθούσι να καταπίπτωσι. Λέγεται ότι ο Ιεράρχης προσέφερεν εις τους κατοίκους του χωρίου 2000 μετζήτια δια να αγοράσει την εικόνα, άλλ’ εκείνοι δεν συγκατετέθησαν εις την πώλησιν.· Όταν δέ έπανέφερον την εικόνα εις Πασαλίτες όλοι οι κάτοικοι προηγουμένων των εξαπτερύγων και του ιερέως, ενδεδυμένου τα ιερατικά του άμφια, εξήλθον εις προϋπάντησιν αυτής. Εκ του επιγράμματος σώζονται ολίγα γράμματα. Το πρόσωπον και τα ενδύματα του Παιδίου αποτελούσι το τμήμα της εικόνος το καλύτερον των άλλων διατηρούμενον, ίσως δε και δια τούτο αποφυγόν την καταστρεπτικήν επιδιόρθωσιν. Ο χιτών του Ιησού είναι λευκός, υποπράσινος, διακεκοσμημένος, ως και εν τη υπ’ άρ. 169 εικόνι του Μουσείου Λοβέρδου, δι ανθυλλίων τρίφυλλων και δίφυλλων, τριών κηλίδων και κύκλων, εις ών την περιφέρειαν εφάπτονται τρεις μελαναι στιγμαί. Η πλατεία πτυχωτή ζώνη του Παιδιού είναι πορφυρά και το ιμάτιον κεραμόχρουν. Δεξιά, υπό το ιαμβείον, είναι έζωγραφημένος άγιος εν προτομή, κρατών δια της αριστεράς συνεπτυγμένον είλητόν κάτωθεν του αγίου επί ταινίας ανειλιγμένης επιγραφή: «Δέησις του δούλου τον Θεού... Κονταράτω και της συζύγου...[και των] τέκνον αυτού ΑΧΑΔ...» (=1634). Αριστερά της κεφαλής της Παρθένου είχε γραφή δια νεωτέρων γραμμάτων, συγχρόνων προφανώς προς την επισκευήν της εικόνος, προσωνυμία «Η ελπίς των (Χριστιανών)». Αμφίβολον αν υπήρχεν η επιγραφή αύτη και παλαιότερον. Ο δημοδιδάσκαλος Τζανάκης διαβεβαιεί ότι άνέγνωσεν Άνδρέας το βαπτιστικόν ­ όνομα του αφιερωτού και ότι επί της εικόνος άνεγράφετο ως ποιητής αυτής ο Τζάνες. Όνομα αγιογράφου δεν αποκλείεται να υπήρχε σε σημείο της εικόνος, όπου τα χρώματα έχουσι καταπέσει. Το παλαιότερο όμως γνωστόν έργον του Έμμ. Τζάνε, το φέρον χρονολογία, εζωγραφήθη το 1636 (βλ. Ξυγγοπούλου, Κατάλογον σ. 40 και Ν. Τωμαδάκην, εις «Κρητικά Χρονικά» Α' σ. 145). Κατά τον εκ Πασαλιτών συνταξιούχο δημοδιδάσκαλο Γ. Τζανάκη η Παναγία ονομάσθη έτσι εκ του γρυλώνω—γουρλώνω, δηλ. μεγαλώνω τα μάτια.

Το θαύμα

Ενώ λοιπόν οι Κάτω Πασαλίτες αποδεκατίστηκαν από την επιδημία της πανώλης, οι Πάνω Πασαλίτες δεν έπαθαν τίποτε χάρις εις την θαυματουργό δύναμη της προστάτιδας Παναγίας. Είναι γνωστόν ότι οι φοβερότερες νόσοι προσωποποιούνται από το λαό. Έτσι μια γριά του χωριού ερωτηθείσα, γιατί η πανούκλα δεν μεταδίδεται και στον άλλο οικισμό απάντησε: Η Πανούκλα φοβάται να πάει στις Πάνω Πασαλίτες, «δε σιμώνει αυτή όθε γκειά, γιατί φοβάται την Παναγία τη Γρυλού.»

Άλλοι μικρότεροι ναοί

Άλλος μικρότερος ναός του οικισμού (παρεκκλήσιο) είναι αφιερωμένος στον άγιο Αθανάσιο Αλεξανδρείας με εικόνες του 19ου αιώνα. Ακόμη στην περιφέρεια του χωριού ανήκει το ανακαινισμένο ξωκλήσι του Αγίου Αστρατήγου όπως αποκαλείται στη Δυτική Κρήτη δηλ. του Μιχαήλ Αρχαγγέλου.

Εκκλησιαστική υπαγωγή

Μέχρι την δεκαετία του 1940 οι Πασαλίτες μαζί με τα γειτονικά χωριά Μελισσουργάκι, Καλαμάς, Καλανταρέ, Γαρίπας και Πέραμα υπάγονταν στην ενορία του Αγίου Γεωργίου Χουμερίου. Στη συνέχεια οι Πασαλίτες μαζί με τους οικισμούς Μελισσουργάκι, Καλαμάς και Καλανδαρέ αποτελούν την ενορία Πασαλιτών. Εφημέριος υπηρέτησε έως το 1960 ο παπα-Νικόλαος Μαρκάκης. Η ενορία υπάγεται στην Δ΄ Αρχιερατική Περιφέρεια της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Σήμερα εφημέριος είναι ο εκ Λαρίσης καταγόμενος Πολυχρόνης Μπάταλης.

Και μια Διαθήκη

Ο νοτάριος Αρκολέος συνέταξε την παρακάτω διαθήκη του ευγενή Τζώρτζη Λομβάρδου ο οποίος αποκαθιστά την νόθα κόρη του και τη μητέρα της παραχωρώντας περιουσιακά του στοιχεία στις Κάτω Πασαλίτες: " Ρέθυμνο 25 Νοεμβρίου 1644, στο σπίτι του ευγενή κρητικού Τζώρτζη Λομβάρδου π. ευγενή κρητικού Πιέρου. Εκεί κληθήκαμε εγώ και οι παρακάτω μάρτυρες από τον Τζώρτζη και μας είπε ότι θέλει τώρα που έχει με τη χάρη του θεού σώες τις φρένες και την κρίση ακέραιη να κάνει την έσχατη και απαραβίαστη διαθήκη του, για να τακτοποιήσει τα σχετικά με την ψυχή και την περιουσία του. · Αφήνει εκτελέστρια της διαθήκης και αφέντρα όλης της περιουσίας του την αγαπημένη σύζυγό του Μαργιέτα Σαγκουϊνάτσου............. Θέλει και αφήνει στην Έλενα Γαβαλοπούλα, μητέρα της νόθας κόρης του, το χωράφι «στα Ξεριζώματα», στο χωριό Κάτω Πασαλίτες, για να παίρνει τα 8 μουζουρια στάρι που πληρώνει, επίσης το αμπέλι που αγόρασε στο ίδιο χωριό από τους αδελφούς Κατσιβέλη. · Επίσης αφήνει έσοδο 25 υπερπύρων στην νόθα κόρη του Βιόλα και το σπίτι που κατοικεί. Το έσοδο θα ισχύει όσο ζουν μητέρα και κόρη. Όταν πεθάνουν Έλενα και Βιόλα, το έσοδο να πάει στο μοναστήρι του χωριού και αυτό της Παναγίας του Σεμέρ(τσ)η με την υποχρέωση να κάνουν οι πατέρες μία λειτουργία το μήνα για την ψυχή του και των συγγενών του. · Την υπόλοιπη περιουσία του, κινητή και ακίνητη, την αφήνει στη γυναίκα του και στην κόρη του Εργίνα, να την εκμεταλλεύονται όσο ζουν χωρίς να δίνουν λογαριασμό σε κανένα. Η Εργίνα οφείλει να υπακούει και να τιμά τη μητέρα της Μαριέτα και η Μαριέτα να παντρέψει την Εργίνα με ένα έντιμο και καλής ποιότητας άτομο και να της δώσει τη μισή περιουσία, εκτός από το σπίτι που μένει η Μαριέτα. Η Μαριέτα μπορεί να κληροδοτήσει μόνο 6.000 υπέρπυρα και η περιουσία της, όταν πεθάνει να πάει στη νόθα κόρη του. Αν πεθάνει πριν ενηλικιωθεί ή χωρίς κληρονόμους να μπορεί να διαθέσει μόνο 10.000 από το μετόχι του Μαλάνου. Μετά το θάνατο και της Έλενας το μετόχι του Μαλάνου να χωριστεί σε τέσσερα μερίδια. Ένα να πάρουν τα αρσενικά παιδιά του Τζώρτζη Γρίττη, αδελφού της μάνας του, το άλλο τα αρσενικά παιδιά του Νικολό Γρίττη, το τρίτο τα αρσενικά παιδιά του Πιέρου Γρίττη και το τελευταίο οι κληρονόμοι του ευγενή κρητικού Φραγκίσκου Γρίττη π. Νικολό. Να δίνουν για πάντα λάδι στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Μ(π)αλάνου. · Αν πεθάνει η νόθα κόρη του χωρίς απογόνους και μετά το θάνατο της Μαριέτας, όλες οι περιουσίες που έχει ο διαθέτης στις Κάτω Πασαλίτες πάνε στον ευγενή κρητικό Φραγκίσκο, γιο του Νικολάκη Λομβάρδου, ανιψιού του. · Το σπίτι του μετά το θάνατο της νόθας κόρης του και της γυναίκας του να πουληθεί και να δοθούν τα χρήματα για βελτιώσεις στους υπεύθυνους του λατινικού μοναστηριού Αγίου Ιωάννη, για να τον μνημονεύουν. ·(σ.σ. πιθανόν πρόκειται για τον ναό του Αγίου Ιωάννου στην Επισκοπή, ο οποίος κατά την Ενετοκρατία παραχωρήθηκε στη Λατινική Εκκλησία) Τέλος, δηλώνει ότι η προίκα της Μαριέτας ήταν 60.000 υπέρπυρα σε ακίνητα και εκτίμηση ρούχων κ.ά., σύμφωνα με το γαμικό συμβόλαιο, τα οποία μπορεί να διαθέσει όπως θέλει. Μάρτυρες : Βαρθολομαίος Φιλάρετος π. Τζώρτζη, Τζώρτζης Κρυονερίτης π. παπα Θωμά.

Παραπομπές