Πληροφορίες
Η Νίθαυρη (επίσημο: η Νίθαυρις) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητας του Δήμου Αμαρίου, στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου της Κρήτης. Απέχει 53 χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο και είναι κτισμένη σε υψόμετρο 500 μ. Η οικονομία του χωριού βασίζεται στην κτηνοτροφία και παράγονται εκλεκτής ποιότητας γαλακτοκομικά προϊόντα.
Ιστορία
Ο Στέργιος Σπανάκης αναφέρει ότι το όνομα "Νίθαυρις, η" είναι προελληνικό. Επίσης προελληνικά είναι και τα συγγενή προς το "Νίθαυρις" τοπωνύμια της Κρήτης : "Νίβρυτος, Νιπηδητός, Νίσπιτας, Σύβριτος" κλπ. Το χωριό αναφέρεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 ως Itavri. Στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα αναφέρεται ως Itavri ή Lithavri με 237 κατοίκους και 327 οφειλόμενες αγγαρείες και στην απογραφή του Βασιλικάτα του 1630 αναφέρεται ως Itavri. Στην απογραφή του 1834 η οποία πραγματοποιήθηκε από τους Αιγυπτίους καταγράφηκαν 13 χριστιανικές οικογένειες και 2 τουρκικές να διαμένουν στο χωριό. Στην απογραφή του 1881 είχε 252 χριστιανούς και 21 Τούρκους κατοίκους. Στην απογραφή του 1900 είχε 357 κατοίκους. Στην απογραφή του 1920 αναφέρεται ως έδρα ομώνυμου αγροτικού δήμου. Το 1925 ορίστηκε έδρα ομώνυμης κοινότητας μέχρι την Καποδιστριακή διοικητική διαίρεση, οπότε και προσαρτήθηκε στον Δήμο Κουρητών. Κατά την Εθνική Επανάσταση του 1821 ο Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη προύχοντες από διάφορα μέρη των ελληνικών περιοχών για να συσκεφθούν περί του πρακτέου.. Μεταξύ αυτών αναφέρεται, ότι προσκάλεσε και κάποιο Πουλακάκη, καταγόμενο από την μεγάλη και ιστορική οικογένεια των Πουλακάκηδων της Νίθαυρηςς Αμαρίου. Αναλυτικά η δημογραφική πορεία του χωριού σύμφωνα με τις απογραφές:
Το χώριο βρίσκεται στους πρόποδες του Ψηλορείτη (υψόμ. 500 μ.), με θέα προς το Λιβυκό πέλαγος και την κοιλάδα του Αμαρίου. Στην κεντρική πλατεία βρίσκεται πέτρινη παλαιά βρύση. Μνημεία της περιοχής : 1)Ναός Αρχαγγέλου Μιχαήλ Μέχρι τα τέλη περίπου του 20 ου αι. ως καθεδρικός ναός του οικισμού εχρησίμευε εκείνος του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, που βρίσκεται στο βόρειο άκρο του οικισμού και είναι του έτους 1900. 2)Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου (κοιμητηριακός) ΒΔ του οικισμού κείται ο κοιμητηριακός ναός της Παναγίας, ο οποίος είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. ΄Οταν στις αρχές του 20oυ αι. επισκέφθηκε τον ναόν αυτόν ο Ιταλός Αρχαιολόγος και ερευνητής Giuseppe Gerola, υπήρχαν στο εσωτερικό αυτού λείψανα παλαιών τοιχογραφιών, τα οποία σήμερα δεν διατηρούνται. 3)Παναγία Ασφενταμιανή ΒΑ του οικισμού και σε μικρή απόσταση από αυτόν, σε υψηλότερο επίπεδο (υψόμ. 550 μ.), βρίσκεται ο μεσαιωνικός ναός της Παναγίας Ασφενταμιανής, η οποία αρχικά έφερε τοιχογραφίες, που μέχρι πρόσφατα διεκρίνοντο ακόμη λείψανα αυτών. Ο ναός αυτός πιθανώς αποτελούσε καθολικό παλιάς μονής, της οποίας ερείπια των κελλών σώζονται ακόμη γύρω από την εκκλησία. Το τοπωνύμιο της περιοχής "Ασφένταμος, ο" και επωνυμία του ναού Παναγία "Ασφενταμιανή", προέρχεται προφανώς από το δένδρο "Ασφέδαμνος, ο", κοινώς σφεντάμι. Η επίσημη βοτανολογική ονομασία το δένδρου, που φύεται και στην περιοχή αυτή, είναι : Σφένδαμνος ο ψευδοπλάτανος (Acer pseudoplatanus). Λέγεται επίσης και Σφένδαμνος ο ελληνικός ή ο κρητικός. το όνομα του οποίου είναι προελληνικό. Σήμερα ο ναός της Παναγίας Ασφενταμιανής λειτουργεί ως αγίασμα. Ανατολικά του οικισμού και σε υψηλότερο άνδηρο (υψόμ. περίπου 750 μ.) υπάρχει μία εύφορη κοιλάδα, η οποία ονομάζεται "Καλυκάς, ο" , ονομασία βυζαντινή. Η κοιλάδα αυτή ήταν παλαιότερα (έως τα τέλη του 20 ου αι.) κατάφυτη από αμπέλια, από τα οποία παρήγετο εκλεκτής ποιότητας κρασί. Στο νότιο τμήμα της κοιλάδας αυτής βρίσκεται φυσικό σπήλαιο, το οποίο παλαιότερα ονομάζετο "Νοτική τρύπα", είχε διαμορφωθεί κατάλληλα και χρησίμευε ως αποθήκη τυριών, των κτηνοτρόφων της περιοχής. Το σπήλαιο αυτό φαίνεται ότι ήταν σε χρήση από την αρχαιότητα και χρησίμευε, είτε ως κατοικία , είτε είχε λατρευτική χρήση.. Στην εξωτερική επιφάνεια βράχου του σπηλαίου αυτού διατηρείται εγχάρακτη αρχαία ελληνική επιγραφή, η οποία έχει ως εξής : "ΟΝΥΜΑΧΟΣ". Από το σχήμα και την κανονικότητα των γραμμάτων αυτής, συνάγεται το συμπέρασμα, ότι αυτή προέρχεται από την κλασσική εποχή (5ος-4ος αι. π.Χ.).", Το όνομα "Ονύμαχος" είναι αρχαίο ελληνικό, ανδρικό όνομα. Φαίνεται, ότι ο Ονύμαχος, επισκέφθηκε το σπήλαιο αυτό και εθεώρησε σκόπιμο, να χαράξει το όνομά του και έτσι να το διαιωνίσει. Πιθανώς όμως ο Ονύμαχος να είχε και μία ιδιαίτερη σχέση με το σπήλαιο αυτό. Είτε να ήταν ιδιοκτήτης της γύρω εύφορης κοιλάδας, είτε να εφρόντισε για την διαμόρφωση του εσωτερικού του σπηλαίου προς λατρευτική ή άλλη χρήση και έτσι έκρινε σκόπιμο, να χαράξει το όνομά του, το οποίο διατηρείται μέχρι και σήμερα. Κατά το έτος 2008 το Τοπικό Τμήμα της Δυτικής Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας εφρόντισε, ώστε το σπήλαιο αυτό, να ονομασθεί "Σπήλαiο Πωλ Φωρ", προς τιμήν του Γάλλου Αρχαιολόγου, Κρητολόγου και συγγραφέα Καθηγητού Πανεπιστημίου Πώλ Φωρ ( Paule Faure, 1916-2007), ).Eξωτερικά του σπηλαίου του Καλυκά εντοιχίσθηκε μία πλάκα, επί της οποίας υπάρχει η εγχάρακτη επιγραφή : "ΣΠΗΛΑΙΟ PAULE FAURE, ΝΙΘΑΥΡΗ 13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2008. ΤΟΠΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΥΤΙΚΗΣ / ΚΡΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΠΑΛΑΙΟ/ΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΊΑΣ ΕΘΕΣΕ". To 1882 ιδρύθηκε στο χωριό Σχολείο, το οποίο από το 1889 αναγνωρίστηκε ως πρωτοβάθμιο. Στεγάζονταν σε μία οικία στο Κατωχώρι. Το 1901 ολοκληρώθηκε το κτίριο του διδακτηρίου, το οποίο αντικαταστάθηκε το 1924 από νεότερο. Το Σχολείο αυτό συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το έτος 2010, οπότε και συγχωνεύθηκε με το τετραθέσιο σχολείο του Φουρφουρά. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1940-1944) οι κάτοικοι της Νίθαυρης, όπως και των λοιπών οικισμών της Αμπαδιάς και της Κρήτης γενικότερα, αντέταξαν ισχυρή αντίσταση εναντίον των ξένων κατακτητών και επολέμησαν για την απελευθέρωση της Κρήτης και της Ελλάδος.
Διοικητικά
Η Νίθαυρη αναφέρεται επίσημα το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίηση του Κλεισθένης Ι, μαζί με τον οικισμό Βαθιακό αποτελούν την κοινότητα Νιθαύρεως που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Κουρητών του δήμου Αμαρίου και σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 405 κατοίκους. Δείτε: Κοινότητα Νιθαύρεως
Μεταφορές
Το χωριό διασχίζει η Επαρχιακή Οδός 13, γνωστή και ως Αμαριώτικος Δρόμος, που το ενώνει με το Ρέθυμνο (Περιβόλια, Πρασιές) και το υπόλοιπο Αμάρι (Απόστολοι, Γεωργική Σχολή, Βιζάρι, Φουρφουράς, Κουρούτες, Αποδούλου, Βαθιακό, Πλάτανος, Άρδακτος, Λοχριά). Η αναβάθμιση του δρόμου αυτού είναι υπό μελέτη.
