Η Μεσσήνη (ή Νησί) είναι κωμόπολη χτισμένη στη δυτική όχθη του ποταμού Παμίσου, στο κάτω μέρoς της Μεσσηνιακής πεδιάδας, το Ομηρικό «Μάκαρ πεδίον» ή «Μακαρία», όπως λέγεται ακόμα και σήμερα. Είναι έδρα ομώνυμου Δήμου (11.041 κατ.) και η πόλη, έγινε η μούσα του λογοτέχνη Σωτήρη Πατατζή που την απαθανάτισε ως «Μεθυσμένη Πολιτεία» στο ομώνυμο μυθιστόρημα, το οποίο περιγράφει ένα μεγάλο μέρος από τη ζωή της πόλης στο Μεσοπόλεμο. Πιθανότατα είναι η τοποθεσία «Λίμναι» που αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας «έστι δε εν τη μεσογαίω, κώμη Καλάμαι και Λίμναι χωρίον» (Βιβλίο 4 , 31,3,1-2) Παρ΄ότι η λέξη «χωρίον» σημαίνει χώρο και όχι «χωριό» μάλλον πρέπει να θεωρήσουμε την αναφορά ως υποδηλούσα χώρο κατοικημένο.Παράλληλα η «κώμη Καλάμαι» είναι ίσως το σημερινό χωριό Καλάμι και όχι βέβαια η Καλαμάτα. Ακόμα και σήμερα, μια συνοικία της αρχαιότερης Ενορίας της Μεσσήνης, αυτή του Αγίου Δημητρίου, ονομάζεται «Λιμοχώρι», πιθανώς εκ παραφθοράς του «Λιμνοχώρι» (αφού λιμός-πείνα δεν θα μπορούσε ποτέ να ενσκήψει στο ευφορότερο σημείο της Μεσσηνίας, εκτός αυτού υπάρχει πρόσβαση σε ψάρια).

Ιστορική αναδρομή

Βυζαντινή περίοδος

Κατά το Δουκάκη («Μεσσηνιακά» 1906), η σημερινή πόλη αποικίσθηκε μετά το 400 μ.Χ., όταν οι βάρβαρες ορδές του Αλάριχου κατέστρεψαν την Αρχαία Μεσσήνη, ενώ πρόσφυγες και άλλοι κατήλθαν νοτιότερα και ονόμασαν το πόλισμα Νέα Μεσσήνη ή απλώς Μεσσήνη. Φαίνεται ότι υπήρξε πρόοδος, αφού τότε υπήρξαν και Επίσκοποι Μεσσήνης που φέρονται να υπογράφουν σε διάφορες Συνόδους (747, 1147, 1317). Γύρω στα 1300 η επισκοπή Μεσσήνης μεταφέρθηκε στην Ανδρούσα, πατρίδα τότε του Πατριάρχη Αθανασίου και Αγίου πολιούχου της. Αργότερα, όταν η Ανδρούσα αποικίσθηκε σχεδόν αποκλειστικά από Τούρκους, η επισκοπή εγκαταστάθηκε ξανά στη Μεσσήνη, ενώ το όνομά της ξανά ως «Μεσσήνης» δόθηκε το 1833, όπου και διατηρήθηκε έως το 1844, έτος θανάτου του Επισκόπου Ιωσήφ Μεσσήνης. Η επισκοπή οριστικά καταργήθηκε το 1852 και η έδρα της μεταφέρθηκε στην Καλαμάτα. Τον Απρίλιο του 2007 μια αμμοβολή στην εξωτερική τοιχοποιία του Ι.Ν. των Τριών Ιεραρχών, έφερε στο φως αρχιτεκτονικά μέλη πρωτοχριστιανικού Ναού , αλλά και ορισμένα μέλη αρχαιοελληνικού οικοδομήματος, αφού στους τοίχους φαίνονται εντοιχισμένα 40 τεμάχια κιόνων , τα περισσότερα με λεία κυλινδρική επιφάνεια, αλλά και λίγα με τη χαρακτηριστική αρχαιοελληνική αυλάκωση δείχνοντας ότι η νεώτερη πόλη της Μεσσήνης άρχισε την ιστορία της στους προχριστιανικούς χρόνους.

Φραγκοκρατία

Κατά την αρχή της περιόδου της Φραγκοκρατίας στην Πελοπόννησο , οι Γάλλοι ιππότες βρέθηκαν μπροστά στο θέαμα της απέραντης κάλυψης της Μακαρίας από τα πλημμυρισμένα ύδατα του Παμίσου. Τότε έδωσαν και στην πόλη το προσωνύμιο ille (Νησί) και έκτοτε, επί 600 τουλάχιστον χρόνια, το προσωνύμιο αυτό απετέλεσε το μοναδικό όνομα της Μεσσήνης, πριν της ξαναδοθεί επίσημα το όνομα στα 1867. Λόγω του σύντομου και εύηχου της λέξεως, η επωνυμία «Νησί», διατηρείται μέχρι και των ημερών μας. Ο Γάλλος βυζαντινολόγος A. Bon, καταγράφει τις ονομασίες Nesi, Nisi, Nixi, L’ Ille, L’ Isle. Αυτό ήταν και το όνομα της πόλης καθ’ όλη τη Βυζαντινή περίοδο σύμφωνα με τον Πετρίδη (Παρνασσός 1877, σελίδα 7). Το 1969 , ο Peter Topping (Συμμετοχή σε αποστολή του Πανεπιστημίου της Μινεσότα) αναφέρει: “Το "Νησί" ιδρύθηκε στη διάρκεια της Φραγκοκρατίας τον 13ο αιώνα, στην πεδιάδα του νότιου τμήματος του Παμίσου, στην άκρη μιας έκτασης που περιβάλλεται από τον Πάμισο και ένα μικρότερο ρέμα,(σ.σ. εννοεί τον «Αργιάκα» -Ρύακα) γι’ αυτό πήρε και το όνομα Νησί.” Από την περίοδο της Φραγκοκρατίας, μοναδική φωτεινή μορφή προβάλλει η θρυλική φραγκορωμιά πριγκίπισσα Ισαβέλλα, γνωστότερη ως «πριγκηπέσα Ιζαμπώ», της οποίας ο ταραχώδης βίος έχει ζωντανέψει στο βιβλίο του Γιάννη Αναπλιώτη «Στα χρόνια της Κουγκέστας» καθώς και στο μυθιστόρημα του Άγγελου Τερζάκη «Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ». Τα πρώτα στοιχεία για τον πληθυσμό του Νησιού δίνει η απογραφή του «Γενικού Προβλεπτή» της Βενετίας Γκριμάνι το 1700.

Τουρκοκρατία

Στα 1770 διαδραματίσθηκε στο Νησί (Μεσσήνη) μία από τις τελευταίες πράξεις της αποτυχημένης επανάστασης των Ορλωφικών. Σώμα 400 Μανιατών υπό τον Ιωάννη Μαυρομιχάλη (ή Σκυλογιάννη) έδωσε γενναία αλλά άνιση μάχη στο Ριζόμυλο, νότια της Μεσσήνης, προσπαθώντας να ανακόψει πολυπληθέστερο στρατό Αλβανών, ερχόμενων από τη Μεθώνη. Μόλις 24 με τον αρχηγό τους επέζησαν από τη μάχη αυτή και, οχυρωμένοι σε σπίτια του Νησιού, συνέχισαν την απεγνωσμένη άμυνα. Στην μάχη εφονεύθη και ο Γεώργιος Φλέσσας, παππούς του Παπαφλέσσα. Κατά την επικρατέστερη εκδοχή, πιάστηκε ζωντανός ο Μαυρομιχάλης με το μικρό γιό του, οι μόνοι που επέζησαν από τη μάχη αυτή, ενώ το Νησί λεηλατήθηκε και καταστράφηκε από τους Αλβανούς. Έκτοτε, οι δύο αυτές μάχες θεωρούνται ως μια από τις ένδοξες σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Στα 1800 ιδρύεται στη Μεσσήνη αλληλοδιδακτικό σχολείο, στο οποίο δίδαξε ο σοφός κληρικός Καλλίνικος Καστόρχης. Στην Επανάσταση του 1821, οι κάτοικοι της Μεσσήνης συμμετείχαν μεταξύ των πρώτων. Υπήρξε εκεί κέντρο εκγύμνασης νεοσυλλέκτων, ενώ στη θέση του σημερινού προσφυγικού συνοικισμού βρισκόταν πεδίο βολής ή, όπως έλεγαν τότε, έμπεδα. Οι νεοσύλλεκτοι συντηρούνταν με έξοδα των κατοίκων επί τουλάχιστον ένα χρόνο και οι οικογένειες των Δαρειώτη και Καλαμαριώτη μετείχαν ενεργά στον αγώνα. Χαρακτηριστικό το Τσάμικο της εποχής: Λουκά, Λουκά Νταρειώτη, Μήτσο Καλαμαριώτη.

Στα 1825 ο Ιμπραήμ ισοπέδωσε τη Μεσσήνη κατακαίοντας τα πάντα.

Νεώτερα χρόνια

Μετά την απελευθέρωση έγινε ανακατάταξη του πληθυσμού. Κάποιες παλιές οικογένειες Μεσσηνιωτών σκόρπισαν σε άλλα μέρη, ενώ στη Μεσσήνη κατέφθασαν Αρκάδες, προερχόμενοι κυρίως από το Αρκουδόρεμα και το Γαρζενίκο (Ελάτη Αρκαδίας). Τότε εγκαταστάθηκε στη Μεσσήνη ο ήρωας της επανάστασης του Ρεθύμνου Γεώργιος Τσουδερός, του οποίου η οικογένεια μετά το θάνατό του (1859) επανεγκαταστάθηκε στην Κρήτη. Τότε συνέβη ένα ασυνήθιστο, για τα σημερινά δεδομένα, περιστατικό. Συγκεκριμένα, χωρίστηκαν τα αρχεία από τη διοίκηση της Κυπαρισσίας (πρώτη πρωτεύουσα του νομού) και συστάθηκε διοίκηση της Κάτω Μεσσήνης, που ήταν και έδρα Επισκοπής. Οι Μεσσηνιώτες όμως, έχοντας κατά νου τις αρνητικές επιπτώσεις από την εγκατάσταση στρατού στα ταραγμένα χρόνια της επανάστασης, έκαναν διαδήλωση και αρνήθηκαν να δεχθούν την εγκατάσταση. Έτσι έγινε πρωτεύουσα του νομού η Καλαμάτα. Τα χρόνια εκείνα είχε επισκεφθεί τη Μεσσήνη και ο Όθωνας, την πρώτη φορά το 1850 και τη δεύτερη το 1862, στο πλαίσιο πανελλαδικών περιοδειών του. Μάλιστα, κατά τη δεύτερη φορά, έμαθε ότι είχε γίνει επανάσταση και ζητούσαν την έξωσή του. Τότε έφυγε μέσω της Μπούκας για τον Πειραιά απ' όπου, μη καταφέροντας να αποβιβαστεί, έφυγε οριστικά από την Ελλάδα. Στις 13-3-1844 πέθανε ο ήρωας του Αγώνα του 1821, επίσκοπος Μεσσήνης Ιωσήφ ο από Ανδρούσης και τάφηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού του Αγίου Ιωάννη, ενώ αργότερα το 1900 στήθηκε και η προτομή του, όπου πάνω της χαράχτηκαν οι στίχοι του Κωστή Παλαμά:

Ιωσήφ Ανδρούσης ιερό της Εκκλησίας βλαστάρι με το σταυρό, με το σπαθί και της θυσίας του Θεού τη χάρη. Για την Πατρίδα μαχητής και για το γένος

στην καλή γη του ελεύθερη, κοιμάται δοξασμένος. Μέχρι το 1852, την Επισκοπή Μεσσήνης διηύθυνε ο επίσκοπος Γεράσιμος Παγώνης. Αυτόν διαδέχτηκε ο Προκόπιος Γεωργιάδης, μετέπειτα μητροπολίτης Αθηνών. Μετά απ' αυτόν ο ιεροκήρυκας Στέφανος Αργυριάδης ο οποίος κατηγορήθηκε «επί σιμωνία» από τους Μεσσηνιώτες. Τότε, ο Αργυριάδης αφόρισε όλη την πόλη και παραιτήθηκε. Τον διαδέχθηκε ο Πανάρετος Κωνσταντινίδης (συγγενής του Ιωσήφ Ανδρούση) επί των ημερών του οποίου η Επισκοπή μεταφέρθηκε στην Καλαμάτα. Στην «προφορική» του παράδοση ο λαός, λόγω της αμάθειάς του, εσφαλμένα απέδωσε τον αφορισμό της πόλης στον Ιωσήφ. Γύρω στα 1865 δολοφονήθηκε στη Μεσσήνη -πιθανώς από Μανιάτες- ο Ολλανδός βιομήχανος Ζέγκερης, ο οποίος είχε ιδρύσει στα 1850 μεγάλη μεταξοβιομηχανία στο σημείο που είναι ακριβώς απέναντι από το παγοποιείο. Γύρω στα 1896 υπηρετούσε στη Μεσσήνη και ο διαβόητος συνταγματάρχης του ιππικού Δημήτριος Μπαϊρακτάρης, ο μετέπειτα διοικητής της αστυνομίας στην Αθήνα που κυνήγησε αλύπητα τους μάγκες στις τότε κακόφημες συνοικίες της Αθήνας (Πλάκα, Ψυρρή κ.λ.π.). Το 1962 ανακαλύφθηκε στη Μεσσήνη πλήθος αρχαίων ευρημάτων.

Σήμερα

Τα τελευταία χρόνια η Μεσσήνη δείχνει να ανθίσταται στην πληθυσμιακή συρρίκνωση και παρουσιάζει σοβαρές προοπτικές ανάπτυξης εφ’ όσον ευοδωθούν ορισμένα στρατηγικής σημασίας έργα-«κλειδιά» . Πρόκειται για την υλοποίηση του σχεδίου πόλης στη Μπούκα, την κατασκευή του περιμετρικού δακτυλίου του Νομού, στο τμήμα Καλαμάτα - Μπούκα - Ριζόμυλος και τεσσάρων καθέτων αξόνων που θα καταστήσουν την ενδοχώρα της Μεσσήνης παράλια περιοχή. Ο Δήμος εξαγγέλλει σχεδιασμό για φυσιολατρική επισκεψιμότητα των οχθών του ποταμού Παμίσου (ποδηλατόδρομος) γέφυρα ποδηλάτων και πεζών στον Άγιο Νικόλαο που θα συνδέει Μεσσήνη με Καλαμάτα στις εκβολές του Παμίσου και ανάπλαση του έλους κουλτουκιού όπου θα είναι πλωτό συνδεδεμένο με τον Πάμισο και ύφορμο πλοιαρίων, όπου θα μπαίνουν είτε από εκβολές Παμίσου, είτε εκβολές Κουλτουκιού.Επίσης, από τον Ιανουάριο του 2019, έχει υπογραφεί η σύμβαση παραχώρησης έκτασης (ΣΔΙΤ) της "ΓΑΙΑ-ΟΣΕ" για κατασκευή κλειστού γυμναστηρίου και κολυμβητηρίου, συνολικής έκτασης 6 στρεμμάτων στην περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού.

Αξιοθέατα-έθιμα

Στα αξιοσημείωτα της σύγχρονης Μεσσήνης περιλαμβάνεται το Πάρκο της, τα συντριβάνια που χορεύουν με τη μουσική και η παραλία της Μεσσήνης Μπούκα, που έχει βραβευτεί με Γαλάζια Σημαία. Οι υπηρεσίες στους λουόμενους, όπως αθλητικές εγκαταστάσεις (γήπεδο ποδοσφαίρου, γήπεδα καλαθοσφαίρισης, παράλιας πετοσφαίρισης και αντισφαίρισης), νερό, μαρίνα και καθαρισμός της άμμου, παρέχονται δωρεάν από το Δήμο Μεσσήνης. Περίφημο είναι και το Μεσσηνιακό καρναβάλι, με τις φωτιές το βράδυ της Κυριακής των Απόκρεω, το κρέμασμα της «γριάς Συκούς» το πρωί της Καθαροδευτέρας, το σατυρικό λόγο του καρνάβαλου το απόγευμα με την παρέλαση των αρμάτων και των καρναβαλιστών που δίνουν ένα μοναδικό τόνο, έχοντας κάνει πολύ γνωστό το καρναβάλι της Μεσσήνης. Τη Δευτέρα του Πάσχα γίνεται "σαϊτοπόλεμος" και στις 20 Σεπτεμβρίου διοργανώνεται το Μεσσηνιώτικο πανηγύρι, που διαρκεί 9 μέρες. Το πανηγύρι συνδυάζεται με την κάθοδο της Θαυματουργής εικόνας της Παναγίας από το καθολικό της Μονής του Βουλκάνου (Ιθώμη), που βρίσκεται κτισμένο παρά την Αρχαία Μεσσήνη. Η λιτανεία της εικόνας γίνεται επί 20 χιλιόμετρα καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας, ενώ εγκαθίσταται στο μετόχι της μονής, το ναό της Ζωοδόχου Πηγής, που αποτελεί προσκύνημα για χιλιάδες ανθρώπων που συρρέουν από πολλά μέρη της Ελλάδας (βλ. αναλυτικά "Το πανηγύρι της Μεσσήνης"). Στις αρχές Αυγούστου 2013 λειτούργησε ξανά το Θέατρο της Μεσσήνης, το οποίο αποκάλυψε ο αρχαιολόγος Πέτρος Θέμελης./08/2013_512645

Το πανηγύρι της Μεσσήνης

Τον 17ο αιώνα, φοβερή πανούκλα «θέριζε» τους κατοίκους της Μεσσήνης και της ευρύτερης περιοχής. Σύμφωνα με την παράδοση, το 1755 οι μοναχοί άκουσαν το αίτημα του λαού και η Αγία Εικόνα της Παναγίας της Bουλκανιώτισσας (ή οδηγήτριας), λιτάνευσε για πρώτη φορά. Από όποια περιοχή περνούσε, οι κάτοικοι λυτρώνονταν από την θανατηφόρο επιδημία. Σε ανάμνηση αυτού του θαύματος κάθε 20η Σεπτεμβρίου η εικόνα κατεβαίνει στη Μεσσήνη από την Ιερά Μονή του Βουλκάνου και εγκαθίσταται στον Ι.Ν. Ζωοδόχου Πηγής για εννέα ημέρες. Κατά τη διάρκεια της παραμονής της Εικόνας στη Μεσσήνη παρατηρείται μεγάλη προσέλευση πιστών για να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας. Παράλληλα στους γύρω δρόμους από τον Ιερό Ναό πραγματοποιείται λαμπρή εμποροπανήγυρις (επισήμως ιδρύθηκε το 1839) όπου οι επισκέπτες πραγματοποιούν τις αγορές του στο μεγαλύτερο πανηγύρι στο νομό Μεσσηνίας. Οι επισκέπτες δεν χάνουν την ευκαιρία να γευθούν παραδοσιακή γουρνοπούλα, αλλά και σουβλάκια, στον χώρο του πανηγυριού, αλλά και στην κεντρική πλατεία της πόλης. Κατά την κάθοδο της Εικόνας της Παναγιάς Βουλκανιώτισσας πραγματοποιείται λιτανεία στους κεντρικούς δρόμους της Μεσσήνης, οι οποίοι είναι στρωμένοι με βασιλικό, μυρτιές και ροδοπέταλα. Χιλιάδες άνθρωποι οδοιπορούν συνοδεύοντας την Εικόνα, σε μία διαδρομή 20 χιλιομέτρων κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αρχικά, οι Μοναχοί κατέβαζαν την Εικόνα στα εννιάμερα της Παναγιάς (23 Αυγούστου). Αργότερα, όμως, καθορίστηκε να κατεβαίνει στα σαρανταήμερά της, ήτοι στις 20 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο. Το πανηγύρι της Μεσσήνης είναι από τα ελάχιστα στην Ελλάδα που διαρκούν τόσες πολλές ημέρες και συμπεριλαμβάνουν και το εμπόριο!

= Λίγα λόγια για την Παναγία τη Βουλκανιώτισσα

= Η Εικόνα απεικονίζει την Παναγία να κρατάει τον Ιησού παιδί και φέρει την επιγραφή «Η οδηγήτρια η επονομαζόμενη τω όρει Βουλκάνω». Εικάζεται ότι βρέθηκε κρεμασμένη σ’ ένα πουρνάρι, μαζί με ένα αναμμένο καντήλι. Μια άλλη θεωρεία αναφέρει πως κτήτοράς της ήταν ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β’ ο Παλαιολόγος, ενώ -λέγεται- ότι είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά.

Η επέκταση του λήμματος για την πόλη της Μεσσήνης, με εκτενέστερη αναφορά στο πανηγύρι της, πραγματοποιήθηκε μετά από ερευνητική εργασία των μαθητών της Στ' Τάξης των 1ου και 2ου Δημοτικών Σχολείων Μεσσήνης το σχολικό έτος 2022-23.

Πληθυσμιακή εξέλιξη

Προσωπικότητες

Προσωπικότητες από τη Μεσσήνη:

Ιωάννης Αλευράς: Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων (1981-1989), προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1985), βουλευτής Τάκης Κατσουλίδης: χαράκτης - ζωγράφος Βασίλης Κρεμμυδάς: ιστορικός Φρίντα Λιάππα: σκηνοθέτιδα - ποιήτρια Ευάγγελος Μουτσόπουλος: ακαδημαϊκός Βασίλης Παναγιωτόπουλος: ιστορικός Σωτήρης Πατατζής: λογοτέχνης Μιχαήλ Στασινόπουλος: Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1974-1975) Δέσποινα Στυλιανοπούλου: ηθοποιός

Δείτε επίσης

Αρχαία Μεσσήνη

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ηλίας Ε. Μπιτσάνης - «Το Νησί (Μεσσήνη) και η ζωή του - Όταν οι φωτογραφίες αφηγούνται ιστορίες» - Καλαμάτα 2024 (eleftheriaonline.gr) Ηλίας Ε. Μπιτσάνης - «Νησιώτικη κρεμάλα, το έθιμο και ο μύθος» - Καλαμάτα 2024 (eleftheriaonline.gr) Είμαι στη Μεσσήνη. Τι μπορώ να κάνω, τι μπορώ να δω;; (ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ) Μεσσήνη (terrabook)

Βιβλιογραφία

Τσερπές Μ. Θεόδωρος: «Ιστορία της πόλεως Μεσσήνης» Γ΄έκδοση ηλεκτρονική-διαδικτυακή (επιμέλεια Γ΄έκδοσης Γιάννης Π. Πλατάρος) Πλατάρος Π. Ιωάννης «77 συν μία Προτάσεις για την Μεσσήνη» , Μεσσήνη 1995 «Η Επαρχία Μεσσήνης, εις τον αγώνα της εθνικής μας Παλιγγενεσίας». Αφιέρωμα εις τα 150 χρόνια (1821-1971) , Μεσσήνη Δεκέμβριος 1971 Αναπλιώτη Γιάννη «Τουριστικός οδηγός Μεσσηνίας», έκδοσις Νομαρχίας Μεσσηνίας, περιοδικού «Αριστομένης» Καλαμάτα 1970 Αναπλιώτη Γιάννη-Βαγιακάκου Δικαίου «Η Εν Ιθώμη Μονή του Βουλκάνου» Αθήναι 1965 Πετρίδη Αθανασίου «Περί των Μεσαιωνικών εν Μεσσηνία Πόλεων, Ανδρούσης και Νησίου» , 1886-Παρνασσός Αδαμαντίου Ιωαννίδη Αδαμάντιος «Αναμνήσεις από την Μεσσηνίαν» Παρνασός Τόμ. 17, Αρ. 2 & Τόμ. 16, Αρ. 11 (1894) https://web.archive.org/web/20090325075424/http://www.emessinia.gr/ Μονή Βουλκάνου, Εικόνα Παναγίας, Λιτανεία προς Μεσσήνη, Πανηγύρι Μεσσήνης, Ιστορία εθίμου γουρνοπούλας 2008 Εργασία Μαθητών Στ’, 1ου και 2ου Δημοτικών Σχολείων Μεσσήνης για το πανηγύρι της πόλης. Σχολικό έτος 2022-2023.

Πηγές

Η αρχική έκδοση αυτού του άρθρου προήλθε από κείμενο του κ. Γιάννη Π. Πλατάρου που δημοσιεύτηκε στην Βικιπαίδεια μετά από άδεια.

Παραπομπές