Το Βελεστίνο είναι κωμόπολη του Νομού Μαγνησίας στην Θεσσαλία και αποτελεί έδρα του Δήμου Ρήγα Φεραίου. Έχει πληθυσμό 3.202 κατοίκων, σύμφωνα με την απογραφή του 2021. Είναι η γενέτειρα του επαναστάτη και εθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή-Φεραίου (1757-1798). Βρίσκεται σε υψόμετρο 120 μέτρων, στην πλαγιά ενός λόφου, στο νοτιοανατολικό άκρο του Θεσσαλικού κάμπου. Απέχει 17 χλμ. δυτικά του Βόλου και 40 χλμ. νοτιοανατολικά της Λάρισας, ενώ από την Αθήνα απέχει 310 χλμ. Εκεί υπάρχει σιδηροδρομικός σταθμός στην τοπική γραμμή Λάρισα-Βόλος, καθώς και οι εγκαταστάσεις του Μουσειακού Σιδηροδρόμου Θεσσαλίας. Ο Αυτοκινητόδρομος 1 διέρχεται ανατολικά του Βελεστίνου.

Ιστορία

Ονομασία

Το Βελεστίνο βρίσκεται στο χώρο όπου ήταν οι αρχαίες Φερές και όπως υποστηρίζεται από γλωσσολόγους μάλλον από εκεί προέρχεται και το σημερινό τοπωνύμιο: "Φερές→Βελές→Βελεστίνο", χωρίς να γνωρίζουμε επακριβώς πότε έγινε αυτή η αλλαγή. Οι Σλάβοι Βελεγεζίτες ίδρυσαν τον 7ο αιώνα μ.Χ. τον σύγχρονο οικισμό του Βελεστίνου στην θέση της αρχαίας πόλης των Φερών, το ίδιο το όνομα του Βελεστίνου είναι πιθανότατα Σλαβικής προέλευσης. Αργότερα τον 13ο αιώνα καταγράφεται το Βελεστίνο κατά τη Λατινοκρατία μετά το 1204, όταν δίνεται η περιοχή Βελεστίνου στον γερμανικής καταγωγής ονομαστό ιππότη Βαρώνο Βερθόλδο του Κατσενελεμπόγκεν, που είναι γνωστός στα έγγραφα του 13ου αιώνα ως Βαρώνος του Βελεστίνου. Δείγμα της ακμής του Βελεστίνου αποτελεί το γεγονός ότι το 1256 ήταν έδρα επισκοπής. Μετά την κατάλυση της Λατινοκρατίας, σε υπόμνημα της 15ης Οκτωβρίου 1256, του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αρσενίου, αναφέρεται η Επισκοπή Βελεστίνου και ο επίσκοπός της Μιχαήλ. Γι' αυτό και το 2003 η Εκκλησία της Ελλάδος επί Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου έδωσε τον τίτλο της πάλαι ποτέ διαλαμψάσης "Επισκοπής Βελεστίνου" στον αρχιμανδρίτη της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος, Δαμασκηνό Καζανάκη (Δαμασκηνός, Επίσκοπος Βελεστίνου).

Οθωμανική κυριαρχία

Το Βελεστίνο, όπως και η Θεσσαλία γενικότερα, κατακτήθηκε το 1423 από τον Τουραχάν μπέη, στρατηγό του Οθωμανού σουλτάνου Μουράτ Β΄και έτσι άρχισε η τεσσεράμισι αιώνων σκλαβιά. Οι κατακτητές Οθωμανοί εγκαταστάθηκαν στο εύφορο μέρος του νοτιοανατολικού Βελεστίνου, όπου βρίσκονται οι μπαξέδες. Εκεί ήταν και το νεκροταφείο τους, του οποίου το τοπωνύμιο "Μνήματα" παραμένει μέχρι σήμερα. Οι Χριστιανοί εγκαταστάθηκαν στα υψώματα του βορειοδυτικού μέρους του Βελεστίνου, στο επονομαζόμενο "Βαρούσι", εκτεινόμενο μέχρι τις υπώρειες του λόφου Μαλούκα, και με ξεχωριστό νεκροταφείο, χρησιμοποιούμενο μέχρι και σήμερα από τους κατοίκους του Βελεστίνου. Από τους Οθωμανούς το Βελεστίνο αποκαλούνταν Τζενιχισάρ (Jenihisar) και αναγράφεται σε σχετικούς χάρτες. Σχετικά με τη συμπεριφορά των Οθωμανών του Βελεστίνου, αυτή χαρακτηρίζεται πολύ σκληρή από τον Ρήγα Βελεστινλή το 1797, όπως επίσης και από τον Άγγλο περιηγητή Ουίλλιαμ Ληκ, ο οποίος είχε περάσει το 1809 από το Βελεστίνο. Από το Βελεστίνο καταγόταν ο λόγιος διδάσκαλος Νικόδημος Μαζαράκης Φεραίος, ο οποίος δίδαξε στην Αθήνα, το Καρπενήσι, την Άρτα, τα Ιωάννινα και είχε γράψει μια Γραμματική, της οποίας χειρόγραφα βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και την αντίστοιχη της Ρουμανίας. Μάλιστα από τις επιστολές του μαθαίνουμε ότι έναν αιώνα πριν από τον Ρήγα Βελεστινλή, το 1675, στο Βελεστίνο λειτουργούσε ελληνικό σχολείο. Από το Βελεστίνο πέρασε και ο Σουηδός περιηγητής Γιάκομπ Γιόνας Μπιέρνσταλ, ο οποίος σημείωνε το 1779 πως "οι άνθρωποι του χωριού μού είπαν, ότι στα παλαιότερα χρόνια οι Βενετοί είχαν υφαντουργείο και ότι το μέρος ονομαζότανε Κιουτσούκ Βενετία, ή Μικρή Βενετία. Φαίνεται πως οι Βενετοί έμειναν εδώ την εποχή που εξουσίαζαν το Βόλο". Διατηρείται μέχρι σήμερα στο Βελεστίνο το τοπωνύμιο "Ταμπάχανας" κοντά στην Υπέρεια Κρήνη-Κεφαλόβρυσο και εκεί θα ήταν το υφαντουργείο. Ο επαναστάτης και διαφωτιστής Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798), ο οποίος παρέμεινε στη γενέτειρά του κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες της ζωής του, εκτός των άλλων έχει για πρώτη φορά το Βελεστίνο το 1797 στη "Χάρτα της Ελλάδος". Στο τέταρτο φύλλο της, δίπλα στον τίτλο της και πάνω από το τοπογραφικό διάγραμμα των Αθηνών, τιμώντας κατ' αυτόν τον τρόπο τη γενέτειρά του, καταχώρισε το τοπογραφικό διάγραμμα του Βελεστίνου, με πολλά στοιχεία από τις αρχαιότητες και την εποχή του. Γι' αυτό και θεωρείται ως ο πρώτος αρχαιολόγος του νεότερου Ελληνισμού. Παρέθεσε και αρχαία κείμενα, που μνημονεύουν την Υπέρεια Κρήνη και τις Φερές. Επιπλέον στα έργα του παρέθεσε και άλλα στοιχεία για τη γενέτειρά του, όπως στο "Φυσικής απάνθισμα", Βιέννη 1797, και στο "Νέος Ανάχαρσις", Βιέννη 1797. Δεύτερη και μάλιστα πανοραμική απεικόνιση του μεγαλύτερου μέρους του Βελεστίνου έγινε το 1806 από τον Ιταλό ζωγράφο-περιηγητή Σιμόνε Πομάρντι (Simone Pomardi, 1760-1830), ο οποίος επιπλέον απεικόνισε σε χαλκογραφία την Υπέρεια Κρήνη, όπως και ο έτερος συν-περιηγητής, ο Ιρλανδός Έντουαρντ Ντόντουελ, σε έγχρωμη χαλκογραφία. Διακρίνονται εκτός των άλλων και τρεις μιναρέδες, οι οποίοι μετά την απελευθέρωση γκρεμίστηκαν, ενώ ο ευρισκόμενος στην Υπέρεια Κρήνη παρέμεινε μέχρι το 1926. Ο μνημονευθείς περιηγητής Ουίλλιαμ Ληκ πέρασε από το Βελεστίνο το 1809 και στο έργο του έχει κάνει σχετική εκτενή περιγραφή του χώρου, των κατοίκων και της Υπέρειας Κρήνης. Σημειώνουμε ότι το Βελεστίνο καταστράφηκε το 1785 από τις επιδρομές των Τουρκαλβανών, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από την Πελοπόννησο μετά τα Ορλωφικά και στη συνέχεια ρήμαζαν τις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας και της Θεσσαλίας. Ένας δάσκαλος καταγόμενος από το Βελεστίνο και διαμένων στο Βουκουρέστι συγκαταλέγεται στους συνδρομητές στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Κούμα, "Ο ελογιμώτατος Λουκάς Νικολάου Βελεστινλής". Κατά την Επανάσταση του 1821 σημαντικό γεγονός υπήρξε η επίθεση των επαναστατών του Πηλίου εναντίον των Οθωμανών του Βελεστίνου και η σύγκληση προς τιμήν του Ρήγα της συνέλευσής τους στο Βελεστίνο, που αποκλήθηκε "Βουλή της Θετταλομαγνησίας", στις 11 Μαΐου 1821, με πρόεδρο τον Άνθιμο Γαζή και γραμματέα τον Φίλιππο Ιωάννου, μετέπειτα καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα οθωμανικά όμως στρατεύματα κατέφθασαν από τη Λάρισα και κατέστρεψαν το Βελεστίνο. Από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας έχουν παραμείνει μέχρι σήμερα στο Βελεστίνο τα τοπωνύμια "Τσιφλίκι" και "Ταμπάχανας", όπως επίσης και υπολείμματα από το σύστημα ύδρευσης του Βελεστίνου του 17ου αιώνα, όπως οι πήλινοι σωλήνες μεταφοράς του νερού από την περιοχή Κράνοβο του Βελεστίνου, με τις τρεις καμάρες σε χειμάρρους για τη στήριξη των υδροσωλήνων.

Το Βελεστίνο μετά την απελευθέρωση του 1881

Μετά την απόφαση της πρεσβευτικής συνδιάσκεψης της Κωνσταντινουπόλεως, την 24η Μαΐου 1881, η Θεσσαλία ενσωματώθηκε στο Ελληνικό κράτος. Κατά τη γενόμενη στη συνέχεια πρώτη απογραφή, ο πληθυσμός του Βελεστίνου ανερχόταν σε 856 άτομα, ενώ ένα χρόνο πιο πριν, το 1880, οι Οθωμανοί ανέρχονταν σε περίπου 1.000 και οι Έλληνες σε 150. Ο πληθυσμός τριπλασιάστηκε γρήγορα και στην απογραφή του 1889 ανήλθε στους 2.389 κατοίκους. Με την απελευθέρωση αρχίζει να πραγματοποιείται η μόνιμη εγκατάσταση των δίγλωσσων Βλάχων ποιμένων στην περιοχή του Αγίου Χαραλάμπους και η ανάπτυξη της συνοικίας "Βλάχικα". Μέχρι τότε ως μόνιμη κατοικία είχαν το Περιβόλι Γρεβενών και κατά το χειμώνα νοίκιαζαν τα σπίτια των Οθωμανών του Βελεστίνου, που βρίσκονταν στο νοτιοανατολικό μέρος της κωμόπολης. Σημαντική ήταν η ανάπτυξη το 1882 των υδρόμυλων και η δημιουργία του πρώτου στη χώρα εργοστασίου, συνδυάζοντας ατμοκίνηση και υδραυλική ενέργεια για την παρασκευή αρίστης ποιότητας αλεύρων και όλων των ειδών μακαρονοποιίας. Επίσης, στο Βελεστίνο λειτούργησε Υποδιδασκαλείο για την κάλυψη των αναγκών σε δασκάλους της περιοχής της Θεσσαλίας. Το 1885 αποφασίστηκε με Βασιλικό Διάταγμα η ετήσια εμπορική πανήγυρις στο Βελεστίνο να γίνεται την 8η Σεπτεμβρίου, που διατηρείται μέχρι σήμερα. Στο Βελεστίνο διεξήχθησαν οι μόνες νικηφόρες μάχες κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Τα ελληνικά στρατεύματα υπό την ηγεσία του συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Σμολένσκη τίμησαν τα ελληνικά όπλα. Ωστόσο, ο πόλεμος είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για τον οικιστικό ιστό της κωμόπολης, ιδιαίτερα εκεί όπου διεξήχθησαν οι πολεμικές επιχειρήσεις κατά τον Απρίλιο του 1897, καθώς και στο εργοστάσιο αλεύρων και ειδών μακαρονοποιίας. Συγκινητική ήταν η ενέργεια του πατέρα του νεκρού λοχία Αντωνίου Γρηγοράκη, δικηγόρου, στη μνήμη του οποίου την επομένη χρονιά, το 1898, έστησε αναμνηστική στήλη στο σημείο όπου σκοτώθηκε και έτσι δημιουργήθηκε στο Βελεστίνο το τοπωνύμιο "Γρηγοράκη".

20ος αιώνας

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, εγκαθίστανται στο Βελεστίνο Μικρασιάτες, στους οποίους δόθηκαν οικόπεδα σε συγκεκριμένο χώρο, καθιερώνοντας έτσι το νέο τοπωνύμιο "Συνοικισμός". Παράλληλα, αναπτύσσεται η νέα αλευροβιομηχανία των αδελφών Πάντου. Δύο σημαντικά καταστροφικά γεγονότα στιγμάτισαν την τοπική ιστορία του Βελεστίνου. Το ένα ήταν το κάψιμο της αγοράς του Βελεστίνου το 1943 από τα στρατεύματα κατοχής των Γερμανών. Το άλλο ήταν ο καταστροφικός σεισμός της 8ης Μαρτίου 1957, κατά τον οποίο όλα τα κτήρια γκρεμίστηκαν και έτσι το Βελεστίνο ανοικοδομήθηκε με αντισεισμικά κτίρια και με νέο πολεοδομικό σχέδιο, με αποτέλεσμα να τεθεί η βάση για τη σύγχρονη μορφή του. Σημαντικό ωστόσο γεγονός για το Βελεστίνο υπήρξε η ευόδωση των προσπαθειών των κατοίκων για τη λειτουργία γυμνασίου. Το σχολικό έτος 1952-53 άρχισε να λειτουργεί στο Βελεστίνο γυμνάσιο ως παράρτημα του 1ου Γυμνασίου Βόλου, και από το σχολικό έτος 1961-62 κατέστη αυτοτελές ως Γυμνάσιο Βελεστίνου. Ως αποτέλεσμα, οι μαθητές και από τα γύρω χωριά είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Η λειτουργία του γυμνασίου συνέβαλε καθοριστικά στη δυνατότητα των μαθητών της περιοχής Βελεστίνου να συνεχίσουν τις σπουδές τους στα πανεπιστήμια της χώρας. Ένα άλλο θλιβερό γεγονός, που συνέβη στα τέλη του 20ου αιώνα, ήταν η προοδευτική μείωση του νερού της Υπέρειας Κρήνης (Κεφαλόβρυσο) από την αυξανόμενη άντληση των υπόγειων νερών με τις γεωτρήσεις και την αλόγιστη χρήση για τα "αργύρια" των γεωργικών επιδοτήσεων. Έτσι το 1998, κατά το επετειακό έτος εορτασμού των 200 χρόνων από το μαρτυρικό θανάτου του Ρήγα Βελεστινλή, χάθηκε και η τελευταία σταγόνα της. Αποξηράνθηκε έτσι το "ζωντανό" μνημείο που αναφέρεται ακόμη και από τους αρχαίους συγγραφείς και μνημονεύεται από τον Ρήγα.

Σύγχρονη εποχή

Το Βελεστίνο παρουσιάζει έντονη εμπορική, γεωργική και κτηνοτροφική δραστηριότητα. Λειτουργούν υποκαταστήματα τραπεζών, υποθηκοφυλάκειο, αστυνομικό τμήμα, κέντρο υγείας, λύκειο, γυμνάσιο, επαγγελματικό λύκειο, δύο δημοτικά σχολεία και δύο νηπιαγωγεία. Είναι η έδρα του Δήμου Ρήγα Φεραίου, ενός εκ των επτά δήμων του Νομού Μαγνησίας. Επίσης, είναι η έδρα της Αρχιερατικής Περιφέρειας Βελεστίνου και λειτουργούν τρεις ενοριακοί ναοί, του Αγίου Κωνσταντίνου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Αθανασίου, ενώ υπάρχουν ακόμη οι ναοί Αγίου Χαραλάμπους και Αγίου Μηνά. Πρόσφατα ανεγέρθηκε από το Σύλλογο Μικρασιατών και Ποντίων Βελεστίνου ο Ιερός Ναός του Αγίου Βασιλείου. Σημαντικό επιστημονικό και πολιτιστικό γεγονός για το Βελεστίνο και τη γύρω περιοχή αποτελεί από το 1986 η διοργάνωση σε συνεργασία με το δήμο κάθε πέντε χρόνια του Διεθνούς Συνεδρίου "Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας", από την ομώνυμη Επιστημονική Εταιρεία εδρεύουσα στην Αθήνα, με τη συμμετοχή επιστημόνων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, και την αντίστοιχη έκδοση των πρακτικών των έξι προηγούμενων συνεδρίων με τίτλο "Υπέρεια". Το 2017 διοργανώθηκε το έβδομο σχετικό συνέδριο με τη συμμετοχή 93 επιστημόνων. Στο Βελεστίνο δραστηριοποιούνται οι παρακάτω πολιτιστικοί φορείς: Ορθόδοξος Χριστιανικός Σύλλογος "Άγιος Γεδεών", διαθέτοντας και σχετική βιβλιοθήκη, Σύλλογος Περιβολιωτών Μαγνησίας, Σύλλογος Μικρασιατών και Ποντίων Βελεστίνου, Σύλλογος Φίλων Αρχαίου Θεάτρου Φερών "Άλκηστις", Σύλλογος Νεολαίας Βελεστίνου "Ενοδία", Σύλλογος Γυναικών Βελεστίνου "Υπέρεια Κρήνη", Πολιτιστικός Σύλλογος "Άγιος Αθανάσιος", και η θεατρική ομάδα "Αειράνη" του Δήμου Ρήγα Φεραίου με παρουσιάσεις 1-2 έργων ετησίως. Επίσης δραστηριοποιείται ο Αθλητικός Ποδοσφαιρικός Σύλλογος "Ρήγας Φεραίος", που ιδρύθηκε το 1926, καθώς και ο Αθλητικός Σύλλογος του Τάε Κβον Ντο "Ωρίων". Κατά την προσπάθεια δημιουργίας του Μουσείου Γεωργικών Εργαλείων και Παραδοσιακής Τεχνολογίας Βελεστίνου συγκεντρώθηκαν πάνω από 2.500 αντικείμενα,τα οποία βρίσκονται σε αποθηκευτικό χώρο και αναζητείται ένας κατάλληλος χώρος ώστε να εκτεθούν με επιστημονικό τρόπο και να είναι διαθέσιμα για σχετική επίσκεψη. Μνημεία Βελεστίνου. Οι σπουδαίες αρχαιότητες των Φερών, που έχουν ανευρεθεί μέχρι σήμερα στο Βελεστίνο βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείου του Βόλου και των Αθηνών. Στο Βελεστίνο μπορεί κανείς να επισκεφθεί τα αρχαία τείχη των Φερών, το Ιερό του Θαυλίου Διός, τους μυκηναϊκούς τάφους, το αποκαλυφθέν μνημείο στην Υπέρεια Κρήνη κ.ά. Έχει δε εκπονηθεί σχετικό πρόγραμμα με τίτλο "Ιστορικό και Αρχαιολογικό Πάρκο Φερών-Βελεστίνου". Για τη γενέτειρα του επαναστάτη και εθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή αμέσως μετά την απελευθέρωση του 1881 έγιναν προσπάθειες να ανεγερθεί στο Βελεστίνο μνημείο προς τιμήν του. Αρχικά τοποθετήθηκε στο χώρο όπου ήταν το "Σπίτι του Ρήγα" ένας μαρμαρένιος "Σταυρός", και όπου απ' όλη την Ελλάδα προσέτρεχαν να αποτίσουν τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον πρωτομάρτυρα της ελευθερίας. Αργότερα, το 1926, με τις προσπάθειες του ποιητή Σπύρου Ματσούκα στήθηκε η Προτομή του Ρήγα και το 1980 ανεγέρθηκε τελικά ο ανδριάντας του. Δύο μνημεία έχουν στηθεί σχετικά με τον πόλεμο του 1897. Στην ομώνυμη πλατεία του Βελεστίνου το 1991 από το Σύλλογο Βελεστινιωτών Αθηνών στήθηκε το απέριττο "Μνημείο Σμολένσκη", προς τιμήν του συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Σμολένσκη, που τίμησε τα ελληνικά όπλα στον άτυχο εκείνο πόλεμο, και το "Μνημείο Γρηγοράκη", η στήλη την οποία έστησε ο πατέρας στον γιο του, στο σημείο όπου σκοτώθηκε. Στο Δήμο Ρήγα Φεραίου, εκτός από τα Άπαντα του Ρήγα, που επανεκδόθηκαν από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα και το 2007 ακόμη και σε ψηφιακό δίσκο (CD-ROM), υπάρχει επιπλέον ένα από τα 54 καταγεγραμμένα πρωτότυπα αντίτυπα της θαυμάσιας δωδεκάφυλλης "Χάρτας της Ελλάδος", το οποίο εκτίθεται σε επισκέψιμο ειδικά διαμορφωμένο χώρο σε τοποθεσία πλησίον του Κεφαλόβρυσου. Η χάρτα του Ρήγα βρίσκεται στο νέο πολιτιστικό κέντρο που δημιουργήθηκε εδώ και πέντε χρόνια και αποτελεί πόλο έλξης για τους τουρίστες.

Παραπομπές

Πηγές

Keridis, Dimitris (2009). Historical Dictionary of Modern Greece. Scarecrow Press. Koder, Johannes; Hild, Friedrich (1976). Tabula Imperii Byzantini, Band 1: Hellas und Thessalia (in German). Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften Vasmer, Max (1941). Die Slaven in Griechenland (in German). Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften. Wace, A. J. B.; Thompson, M. S. (1911). "The distribution of early civilization in Northern Greece" (PDF). The Geographical Journal. 37 (6): 631–636