Οι Σαρδές είναι χωριό της Λήμνου. Διοικητικά ανήκει στον Δήμο Λήμνου της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου (πρόγραμμα Καλλικράτης). Από το 1999 έως το 2010 σύμφωνα με την τότε διοικητική διαίρεση της Ελλάδας ήταν έδρα του ομώνυμου δημοτικού διαμερίσματος του Δήμου Ατσικής. Παλαιότερα ανήκε στον νομό Λέσβου.

Το όνομα

Το χωριό αντιστοιχεί στο βυζαντινό οικισμό Αρδία ή Αρδείαι που υπήρχε στη βορειοδυτική Λήμνο. Αναφέρεται το 1284 σε απογραφικό πρακτικό της μονής Μεγ. Λαύρας μαζί με την ανεξάρτητη μονή Άγιος Νικόλαος στη Ζερβάδα -που αντιστοιχεί στη σημερινή θέση Ζουρβάδες- και το κοντινό χωριό Συβέρδια –που είναι τα Σβέρδια (η σημερινή Δάφνη). Προφανώς, με τα χρόνια από την έκφραση "στ’ς Αρδείες - στ’ς Αρδές" προέκυψε το τοπωνύμιο Σαρδές. Κάποιες ρομαντικές απόψεις που διατυπώθηκαν στο παρελθόν, ότι η ονομασία του χωριού ίσως προήλθε από τις λέξεις "δειράδες: σειρές βράχων" ή "άριες: αραιές, αραιοκτισμένες" ή "σάρδιον: είδος σταχτόχρωμου πετρώματος" είναι παντελώς αστήρικτες. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να μετοικήσουν από την παράκτια θέση Άρδες λόγω των πειρατικού κινδύνου. Εγκαταστάθηκαν αρχικά στην περιοχή Παναγιά Αγαλατιανή και στη συνέχεια σε ασφαλέστερη θέση, στη ρεματιά που βρίσκεται κοντά στο λόφο Άγιος Γεώργιος. Έπειτα από μια επιδημία χολέρας που έπληξε το χωριό, οι κάτοικοι εγκατέλειψαν και το νέο μέρος και ήρθαν στη σημερινή τοποθεσία, ένα οροπέδιο που βρίσκεται στις βόρειες παρυφές του μικρού βουνού Σκούρκα, μεταξύ των λόφων Βουνάρια (όπου το εκκλησάκι Άγιος Κωνσταντίνος κτίσμα του 1867), Άγιος Γεώργιος και Ξεμόνι. Το εξωκλήσι Άγιος Γεώργιος, το οποίο υπάρχει στην κορυφή του ομώνυμου λόφου, περιβάλλεται από προστατευτικό τοιχίο, κατάλοιπο είτε παλιάς οχύρωσης είτε κάποιας μεσαιωνικής βίγλας. Το λόφο Georghios σημειώνει στο χάρτη του ο De Launay (1898), ο οποίος διασχίζοντας την περιοχή αντίκρισε στην κορυφή του το εξωκλήσι και το χαρακτήρισε κομψό.

Οθωμανική περίοδος

Μέχρι το 19ο αιώνα οι περιηγητές ενδιαφέρονταν κυρίως για τις ακτές και τα λιμάνια και αδιαφορούσαν για την ενδοχώρα και ειδικά τα δυσπρόσιτα ορεινά εδάφη. Έτσι οι Σαρδές αναφέρονται για πρώτη φορά μόλις το 1858 από τον Conze ως "Sardes", ο οποίος πέρασε από το χωριό περιηγούμενος το νησί και κάθισε σε ένα κήπο να ξεκουραστεί για το μεσημέρι. Το χωριό επισκέφτηκε κι ο De Launay το 1898 και θαύμασε τα γραφικά σπίτια του που ήταν χτισμένα κλιμακωτά στις πλαγιές των λόφων. Όμως, το χωριό ήταν συγκροτημένο από παλιότερα και μάλιστα ήταν από τα πολυπληθέστερα του νησιού. Από τα κοινοτικά αρχεία γνωρίζουμε πως το 1854 είχε ιερέα τον παπά-Αθανάσιο. Το 1856 είχε 292 στρατεύσιμους άνδρες, περισσότερους από όλα τα χωριά εκτός από την πρωτεύουσα Κάστρο και το Κοντοπούλι! Πλήρωσαν 9.344 γρόσια για να αποφύγουν τη στράτευση. Το 1863 και το 1874 καταγράφηκαν 143 οικογένειες χριστιανών, δείγμα πληθυσμιακής στασιμότητας. Επίσης, το 1874 υπήρχαν 170 σπίτια. Το ίδιο έτος αναφέρεται η Δημαρχία (Κόλι) Σαρδές με τα υπ’ αυτής εξαρτώμενα χωρία Κατάλακκο και Σβέρδια. Στα τέλη του 19ου αιώνα η κοινότητα είχε κυκλοφορήσει κέρματα για τις μικροσυναλλαγές με τη σφραγίδα της εκκλησίας «ΑΔ»: Άγιος Δημήτριος. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι Σαρδές έστελναν δυο αντιπροσώπους στην παλλημνιακή επαρχιακή συνέλευση.

Το σχολείο

Το 1874 ιδρύθηκε τριτάξιο σχολείο στις Σαρδές, ένα από τα δώδεκα που συστάθηκαν σε όλη τη Λήμνο. Το 1882 στεγάστηκε σε καινούργιο πέτρινο διδακτήριο, το οποίο βρισκόταν στη θέση που σήμερα υπάρχει το ηρώο του χωριού. Το 1912 κατεδαφίστηκε και με τα υλικά του χτίστηκε το σημερινό σε νέα θέση, με χορηγία χιλίων λιρών από τον αιγυπτιώτη Παντελή Φαμηλιάδη. Εκτός από τις αίθουσες διέθετε μαγειρείο και εστιατόριο. Από το 1919 έγινε εξατάξιο διθέσιο. Στο σχολείο υπηρέτησαν, μεταξύ άλλων, οι δάσκαλοι: Παναγιώτης Τριανταφυλλίδης (1901-04), Γεώργιος Τριανταφυλλίδης (1914-22), Φωτεινή Καρδαρέλλη (1918-23), Παναγιώτης Φραντζέσκος (1930-35), Δήμητρα Δανέζη (1931-37), Στέργιος Βλουτής (1937-45), Αγγελική Μπέτση (1939-46), Γεώργιος Κάργας (1952-59), Κων. Διαλυνάς (1971-75) κ.ά.

Ο ναός

Ο ναός του χωριού, ο Άγιος Δημήτριος είναι ρυθμού τρίκλιτης βασιλικής. Έχει δύο εντυπωσιακά καμπαναριά στυλ Notre Dame και θυμίζει ναό ευρωπαϊκής πόλης Κτίστηκε το 1852 με δαπάνη των κατοίκων και του αρχιερέως, όπως αναφέρεται σε επιγραφή. Οι αγιογραφίες του τέμπλου είναι του Ίμβριου αγιογράφου Ευστράτιου Χαϊμαντέ. Το 1907-08 έγιναν εκτεταμένες επισκευές με δαπάνη 2.500 λιρών των αιγυπτιωτών και 300 του Π. Φαμηλιάδη. Ίσως τότε κτίστηκαν τα δυο καμπαναριά και η εντυπωσιακή πρόσοψη που περιλαμβάνει το γυναικωνίτη.

Νεότερα χρόνια

Στα χρόνια του μεσοπολέμου έγιναν πολλά έργα υποδομής στο χωριό κυρίως με την οικονομική βοήθεια των μεταναστών. Το 1928 είχε 835 κατοίκους αλλά μεταπολεμικά η μετανάστευση έπληξε το χωριό, ίσως εντονότερα από τα υπόλοιπα, αφού λόγω του ορεινού εδάφους δεν υπήρχαν ευκαιρίες ούτε στο γεωργικό τομέα. Οι κάτοικοι είναι κυρίως κτηνοτρόφοι και μελισσοκόμοι, ενώ από το χωριό βγήκαν πολλοί λυράρηδες που έπαιζαν στα παραδοσιακά πανηγύρια. Από 701 κατοίκους που είχε το 1951, μόλις 305 απογράφηκαν το 2001. Οι λιγοστοί νέοι του χωριού δραστηριοποιούνται γύρω από τον πολιτιστικό και ποδοσφαιρικό σύλλογο Διαγόρα.

Προσωπικότητες

Παντελής Γ. Φαμηλιάδης (1836-1912). Επιφανής ευεργέτης της Λήμνου που καταγόταν από τις Σαρδές. Πήγε στην Αίγυπτο σε ηλικία 15 ετών, ταξιδεύοντας ως άμισθος μούτσος για να πληρώσει το ναύλο του. Πλούτισε από το εμπόριο με τον αγγλικό στόλο. Ήταν άτεκνος. Δώρισε εν ζωή αλλά και κληροδότησε μεγάλα ποσά στη Λήμνο και στην Αίγυπτο, από τα οποία χτίστηκαν η Φαμηλιάδειος Δημοτική Σχολή Αλεξανδρείας και η Φαμηλιάδειος Δημοτική Σχολή Σαρδών, την οποία προικοδότησε με ετήσιο εισόδημα για την πληρωμή των μισθών των δασκάλων. Επίσης, άφησε εισόδημα για την προικοδότηση δύο άπορων κοριτσιών του χωριού ετησίως. Στέφανος Δανιηλίδης (1865-1948). Επιφανής ιεράρχης της Λήμνου που καταγόταν, επίσης, από τις Σαρδές. Σπούδασε στη Σχολή της Χάλκης με υποτροφία της Εφορίας των Σχολών της Λήμνου την περίοδο 1887-90 περίπου. Διετέλεσε μητροπολίτης Λήμνου (1912-47) και άλλων περιοχών. Δημήτριος Δράκος: το 1927 δώρισε 120 λίρες για την ανέγερση ξενώνα διαμονής του ιερέα και του δάσκαλου. Αντώνιος Μανωλέρας, Ιωάννης Δράκος, Δ. Πέτρου: αιγυπτιώτες που κληροδότησαν εισόδημα για την ετήσια προικοδότηση κοριτσιών του χωριού. Παλαιολόγος Τριανταφύλλου Αβαδέλλης (1868-;), Αντώνιος Δανιηλίδης (1875-;) και Αθανάσιος Παπαδόπουλος (1885-;): δάσκαλοι.

Αξιοθέατα

Ναός Αγ. Δημητρίου. Φαμηλιάδειος Σχολή. Πλατεία.

Βιβλιογραφία

Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου Βασιλική, «Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας)», Θεσσαλονίκη 1986. Cdrom Επαρχείου Λήμνου: "Λήμνος αγαπημένη". Θ. Μπελίτσου, Η Λήμνος και τα χωριά της, 1994. "ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά", εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.