Η Καλλιθέα είναι χωριό της Λήμνου Διοικητικά ανήκει στον Δήμο Λήμνου της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου (πρόγραμμα Καλλικράτης). Από το 1999 έως το 2010 σύμφωνα με την τότε διοικητική διαίρεση της Ελλάδας ήταν έδρα του ομώνυμου δημοτικού διαμερίσματος του Δήμου Νέας Κούταλης. Παλαιότερα ανήκε στον νομό Λέσβου. Βρίσκεται στο κέντρο περίπου του νησιού και το αρχικό όνομα του χωριού ήταν Σαρπί.

Θέση - Όνομα

Η Καλλιθέα είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στην πλαγιά ενός χαμηλού λόφου σε απόσταση περίπου 800 μέτρων από τον κόλπο του Μούδρου. Η τοποθεσία παρέχει πανοραμική θέα τόσο του κόλπου όσο και προς βορρά μέχρι τη Σαμοθράκη και την Ίμβρο. Λόγω αυτής της θέσης, το 1955 μετονομάστηκε σε «Καλλιθέα», μιας και το προηγούμενο όνομα θεωρήθηκε τουρκογενές. Όμως, το Σαρπίν αναφέρεται σε απογραφικό έγγραφο της μονής Μεγίστης Λαύρας από το 1361. Συνεπώς, το τοπωνύμιο δεν μπορεί να έχει τουρκική προέλευση. Αντιθέτως, έχει πανάρχαια προέλευση και ίσως είναι ένα από τα λίγα μυκηναϊκά τοπωνύμια που επιβίωσαν στη Λήμνο! Συγκεκριμένα, σε μυκηναϊκές επιγραφές αναφέρεται η λέξη «sa-pi-de: κουτί» , από την οποία προήλθαν οι αρχαίες λέξεις «σαρπίς (η)» και «σάρπος (η): κιβωτός» και κατ’ επέκταση: «ξύλινη οικία» . Η λέξη επιβιώνει στο ποντιακό ιδίωμα ως «σαρπίν (το): γεωργική αποθήκη» και ως σύνθετη στη λέξη «σαρποκοίλης: ο έχων μεγάλη κοιλιά σαν το σαρπί» . Συνεπώς, η παλαιά ονομασία του χωριού, η οποία στα κοινοτικά έγγραφα του 19ου αιώνα σημειώνεται άλλοτε με το λαϊκό τύπο Σαρπή κι άλλοτε με τη λόγια μορφή Σαρπίον, αποτελούσε στην κυριολεξία ένα μοναδικής αξίας τοπωνυμικό απολίθωμα, το οποίο χωρίς πολλή σκέψη ξεριζώθηκε το 1955. Παλιότερα το χωριό ήταν κτισμένο ανατολικότερα, στον όρμο «Άγιος Γεώργιος», αλλά οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να μετοικήσουν εξαιτίας αφενός των πειρατικών κινδύνων κι αφετέρου του βαλτώδους εδάφους. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση. Το 1739 ο Pococke αναφέρει ότι το Σαρπί ήταν ένα μεγάλο χωριό στη δυτική ακτή του κόλπου του Μούδρου ενώ σημειώνεται και το 1785 στο χάρτη του Γάλλου περιηγητή Choiseul-Gouffier.

19ος αιώνας

Από τα κοινοτικά αρχεία γνωρίζουμε πως το 1854 ήταν συγκροτημένος οικισμός με ιερέα ονόματι Απόστολο. Το 1856 είχε 66 στρατεύσιμους άνδρες, οι οποίοι πλήρωσαν 1058 γρόσια για να αποφύγουν τη στράτευση. Το 1858 το επισκέφθηκε ο Γερμανός αρχαιολόγος Conze, ο οποίος το σημειώνει στο χάρτη του ως Sarpi. Στο χωριό κατοικούσαν 50 οικογένειες το 1863 και 55 το 1874. Το ίδιο έτος υπήρχαν 63 σπίτια και υπαγόταν στη δημαρχία (κόλι) Κονδιά. Οι περισσότεροι Σαρπινοί ήταν κεχαγιάδες σε κοντινά αγροκτήματα: οθωμανικά, ελληνικά ή μοναστηριακά. Οι κάτοικοι του χωριού έστελναν έναν αντιπρόσωπο στην παλλημνιακή επαρχιακή συνέλευση. Επειδή βρισκόταν στο κέντρο περίπου του νησιού, αποτελούσε την έδρα του κοινοτικού γιατρού από το 1874 «προς ασφάλειαν των πασχόντων ανθρώπων, οίτινες με δυσκολίαν δύνανται να καταβαίνουσι κάτω εις την Χώραν...», όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά σε κοινοτική απόφαση.

Η Παλαιολογική Σχολή

Το 1868 λειτούργησε στο χωριό η «Παλαιολογική Σχολή Σαρπίου», η πρώτη αλληλοδιδακτική σχολή στο νησί εκτός της πρωτεύουσας, με χορηγό το «Δούκα Παλαιολόγου» (1790-1870), γόνο οικογένειας καπεταναίων που καταγόταν από το Σαρπί και διατηρούσε ασφαλιστικό οίκο στην Αγγλία. Εκτός από το διδακτήριο, ο ιδρυτής ανέγειρε κατοικία για το δάσκαλο, κελιά για τη διαμονή μαθητών από άλλα χωριά, μαγειρεία και φούρνο. Για τη συντήρηση της σχολής είχε καταθέσει ποσό 1500 λιρών, από τους τόκους του οποίου πληρωνόταν κι ο μισθός του δάσκαλου. Το μέρισμα έστελνε κάθε χρόνο στην εφορεία της Σχολής ο γιος του Ιωάννης από το Μάντσεστερ. Το 1873 φοιτούσαν στη Σχολή 60 μαθητές και 10 μαθήτριες και το 1890 200 παιδιά! Ο ετήσιος μισθός του δάσκαλου ήταν 7.000 γρόσια και ήταν εφάμιλλος των μισθών των δασκάλων της πρωτεύουσας του νησιού, Κάστρου! Το 1896 που έπαψε να έρχεται το έμβασμα από το Λονδίνο, διότι η εταιρία του Παλαιολόγου είχε οικονομικές δυσκολίες, τη χρηματοδότηση της σχολής ανέλαβε ο Γαρόφαλλος Θεοδοσίου, με 24 εικοσάφραγκα ετησίως για τρία χρόνια (1896-99). Ο Θεοδοσίου ήταν έμπορος βαμβακιού στην Αίγυπτο. Όμως, η ευεργεσία του δεν του έφερε τύχη. Το 1904 η βαμβακομηχανή του κάηκε με αποτέλεσμα να χρεοκοπήσει. Λίγες μέρες αργότερα πέθανε από τη θλίψη του. Από το 1900 η σχολή έγινε κοινοτική και τη χρηματοδοτούσε η ελληνική κοινότητα. Στο σχολείο του χωριού δίδαξαν μεταξύ άλλων οι δάσκαλοι: παπά-Αγγελής Μιχέλης, Θεοδόσιος Γεωργιάδης (1899-1905), Σταύρος Χασάπης (1905-10), Γεώργιος Συμεών (1916-27), Αθανάσιος Παπαχρήστου (1927-35), Λεωνίδας Βελιαρούτης (1938-47), Σπύρος Μουστάκας (1942-45), Δημήτριος Αμδίτης (1952-71), Αναστάσιος Δουκάκαρος (1976-80), Παρασκευάς Βαγιός (1987-90) κ.ά.

Ο ναός

Το 1868 κτίστηκε εκ βάθρων ο ναός του Αγίου Γεωργίου «τη συνδρομή των ευσεβών κατοίκων». Είναι ρυθμού βασιλικής και στο εσωτερικό του ξεχωρίζουν τα καφασωτά στο γυναικωνίτη, οι αγιογραφίες του Παύλου Θωμά (1870), του Ευστρατίου Ιμβρίου και του Γρηγορίου Παπαμαλή (1918-23).

Εξωκλήσια

Περιμετρικά του χωριού υπάρχουν γραφικά εξωκλήσια. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι:

Η Αγία Φωτίδα Η εορτη της αγιας ειναι την 1 Αυγουστου καθε χρονο Το εξωκλησιον κειται επι του επαρχιακου δρομου Καλλιθεας Κουταλης(επινειο της νησου Ο Άγιος Χαράλαμπος (Αν κοιταξεις ψηλα απο την αυλη του αγιου Χαραλαμπου θα δεις το εκκλησακι της αγιας Φοτιδας πανω στο απεναντι βουναλακι) Ο Άγιος Αντώνιος Ο Άγιος Γεώργιος. Στη θέση που βρίσκεται ο Άγιος Γεώργιος ήταν η αρχική θέση του χωριού.

Νεότερα χρόνια

Το 1918 το Σαρπί αποτέλεσε ξεχωριστή κοινότητα. Στα χρόνια του μεσοπολέμου γνώρισε μια μικρή ανάπτυξη. Το 1928 είχε 381 κατοίκους που ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία. Φυτεύτηκαν δέντρα, καλλωπιστικά κι οπωροφόρα. Τα έτη 1927-29 το σχολείο μετατράπηκε σε διθέσιο και κτίστηκε επιπλέον αίθουσα γι’ αυτό με τη βοήθεια κληροδοτήματος του Αλέξανδρου Ιωαννίδη (1866-1919), ευγενούς γαιοκτήμονα από το Κάστρο που κληροδότησε το σπίτι και τη γη που κατείχε στο Σαρπί προς όφελος του σχολείου. Στη συνέχεια λειτούργησε ως μονοθέσιο μέχρι το 1990 που έκλεισε. Από το 2001 στο σχολικό κτίριο λειτουργεί διθέσιο «Σχολείο Ειδικής Αγωγής» και αντίστοιχο μονοθέσιο νηπιαγωγείο. Μεταπολεμικά ο πληθυσμός του χωριού συρρικνώθηκε λόγω της εσωτερικής κι εξωτερικής μετανάστευσης κι από 399 κατοίκους που είχε το 1951, μόλις 218 απογράφηκαν το 2001. Η λιγοστή νεολαία του χωριού δραστηριοποιείται στον Πολιτιστικό Σύλλογο «ο Άγ. Γεώργιος», ο οποίος τελευταία εξέδωσε το βιβλίο του Λ. Βελιαρούτη: «Η Καλλιθέα (Σαρπί) Λήμνου και η Παλαιολογική Σχολή της».

Βιβλιογραφία

Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου Βασιλική, «Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας)», Θεσσαλονίκη 1986. Cdrom Επαρχείου Λήμνου: "Λήμνος αγαπημένη". Θ. Μπελίτσου, Η Λήμνος και τα χωριά της, 1994. Λ. Βελιαρούτη, «Η Καλλιθέα (Σαρπί) Λήμνου και η Παλαιολογική Σχολή της», 2007. "ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά", εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.