Ο Βρόσκοπος είναι αραιοκτισμένος οικισμός της Λήμνου. Διοικητικά ανήκει στον Δήμο Λήμνου της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου (πρόγραμμα Καλλικράτης). Από το 1999 έως το 2010 σύμφωνα με την τότε διοικητική διαίρεση της Ελλάδας ανήκε στο δημοτικό διαμέρισμα Καμινίων του Δήμου Μούδρου. Παλαιότερα ανήκε στον νομό Λέσβου. Το 2001 είχε 28 κατοίκους. Πήρε το όνομά του από το ομώνυμο ακρωτήριο της ανατολικής ακτής της Λήμνου, κοντά στο οποίο είναι κτισμένος. Στην παραλία του Βρόκοπου έχει βρεθεί η προϊστορική πόλη Πολιόχνη.

Το τοπωνύμιο

Το όνομα Βρόσκοπος ή Βορόσκοπος αναφέρεται για πρώτη φορά γραμμένο από το Φλωρεντίνο κληρικό, γεωγράφο και περιηγητή Chr. Buondelmonti στο χάρτη που συνοδεύει το κείμενο της περιήγησής του το 1418. Το τοπωνύμιο σίγουρα είναι παλιότερο από το 1418. Αυτό αποδεικνύεται, εκτός των άλλων και από την ετυμολογία του σύμφωνα με ανακοίνωση του φιλόλογου Μανόλη Ρόκκου στο Α΄ Ονοματολογικό Συνέδριο (Μύρινα Λήμνου, 1991). Γράφει ο ερευνητής: "Το τοπωνύμιο προέρχεται από το επίθετο ευρύς και το ουσιαστικό σκοπός, που γίνεται "Ευρύσκοπος" - "Βορόσκοπος" και σημαίνει θέση από την οποία κατοπτεύει (σκοπεί) κανείς ευρέως (γύρω-γύρω) την περιοχή." Ανάλογα είναι τα τοπωνύμια Σκοπός και Σκοπιά, που υπάρχουν στο νησί και προέρχονται από αρχαιοελληνικές λέξεις, σύμφωνα με τον ίδιο ερευνητή. Η διατήρησή τους αποδεικνύει, ότι η περιοχή παρουσιάζει μια συνέχεια πληθυσμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και ότι ποτέ δεν ερημώθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Ιστορικές πληροφορίες

Αρχαία χρόνια

Αποδείξεις ύπαρξης κατοίκων στην περιοχή του Βρόσκοπου έχουμε από τους προϊστορικούς χρόνους. Τόσο στη νεολιθική όσο και στην πρώιμη χαλκοκρατική περίοδο αναπτύχθηκε στην ακτή ένας οικισμός, που εξελίχθηκε σε ακμάζουσα πόλη. Πρόκειται για την Πολιόχνη, τα ερείπια της οποία ανακαλύφθηκαν τη δεκαετία του 1930. Η Πολιόχνη άκμασε επί δύο περίπου χιλιετίες. Καταστράφηκε από έναν μεγάλο σεισμό και στη συνέχεια παρήκμασε, μέχρι που έσβησε στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Όπως προκύπτει από τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν υπήρξε δημιουργία οικισμού στην περιοχή ούτε κατά την πελασγική (αρχαϊκή) ούτε κατά την αθηναϊκή (κλασική) περίοδο της Λήμνου. Όμως, από τη ρωμαϊκή περίοδο στην ευρύτερη περιοχή έχει βρεθεί ένας αραιοκτισμένος οικισμός στην κοντινή εύφορη κοιλάδα "Παραχείρι". Τους επόμενους αιώνες η ζωή συνεχίστηκε σε αυτή την τοποθεσία, χωρίς να δημιουργηθεί συγκροτημένος οικισμός.

Μεσαιωνικά χρόνια

Σταδιακά το επίκεντρο του μικρού παράλιου οικισμού μεταφέρθηκε στην ακτή του Βρόσκοπου, πάνω στα ερείπια της Πολιόχνης, αφού παρουσιάζει δύο βασικά πλεονεκτήματα. Είναι σε καλή θέση για τη δημιουργία λιμανιού και βρίσκεται κοντά σε εύφορη πεδιάδα. Η ύπαρξη οικισμού στο Βρόσκοπο από τον 11ο ως τον 13ο αιώνα βεβαιώνεται από την ύπαρξη τάφων αυτής της εποχής. Οι τάφοι βρέθηκαν στα ανώτερα στρώματα του λόφου της Πολιόχνης και περιείχαν χάλκινα κοσμήματα: ψέλλια (βραχιόλια), ένα δακτύλιο (δαχτυλίδι) και ένα λεπτό έλασμα με χαρακτή διακόσμηση. Ευρήματα που πιστοποιούν σποραδική κατοίκηση στα βυζαντινά χρόνια βρέθηκαν το 1991 και λίγο νοτιότερα, στο λεγόμενο "Λόφο του Δερματά", κοντά στο ξωκλήσι της Αγίας Τριάδας. Συνεπώς, παρά τις συχνές πειρατικές επιδρομές, στην παραλιακή αυτή περιοχή επιβίωνε κάποιος μικρός οικισμός, οι κάτοικοι του οποίου είχαν το νεκροταφείο τους στο λόφο της Πολιόχνης. Για την προστασία του οικισμού του Βρόσκοπου είχε κτιστεί κάποιο μικρό οχυρό. Δεν είναι γνωστό πότε κτίστηκε αλλά πιθανότερη είναι η περίοδος 1207-14, όταν οι Ενετοί έχτισαν πολλές οχυρώσεις και κάστρα στη Λήμνο, ιδίως στα αγκυροβόλια. Δεν αποκλείεται να προϋπήρχαν εκεί τα ερείπια κάποιας βυζαντινής οχύρωσης. Τα υπολείμματα αυτού του κάστρου παρατήρησε ο Γερμανός αρχαιολόγος Conze το 1858, που επισκέφθηκε την περιοχή. Γράφει σχετικά: "Παρακάτω περάσαμε από μερικά καλύβια που λέγονται "Βορόσκοπος", κοντά σε μια πηγή, στα αριστερά της οποίας, στο δρόμο υπάρχει ένα περιβόλι, στα δεξιά όμως μερικά ερείπια μιας μεσαιωνικής οχύρωσης".

Τουρκοκρατία

= Οικισμός και οχυρό

= Το 15ο αιώνα στο χάρτη του Chr. Buondelmonti το τοπωνύμιο "Βορόσκοπος" σημειώνεται σε μεσόγεια περιοχή και όχι στην ακτή. Είναι σαφές ότι υπήρχε κάποιος μεσόγειος οικισμός (προφανώς τα Καμίνια) που διατηρούσε λιμάνι στην κοντινή θαλάσσια περιοχή του Βρόσκοπου. Ο χαρτογράφος, αγνοώντας το όνομα του οικισμού, τον βάφτισε Βορόσκοπο από το όνομα του ακρωτηρίου και του λιμανιού που ήταν γνωστά στους ναυτικούς της εποχής. Το ίδιο λάθος έκαναν και μεταγενέστεροι περιηγητές, όπως ο Γάλλος L. De Launay, ο οποίος το 1894 ονόμασε Voroskopo τόσο το ακρωτήρι όσο και το μεσόγειο χωριό (δηλαδή τα Καμίνια). Το 1520 περίπου ήρθε στη Λήμνο ο Piri Reis, Τούρκος ναυτικός και επίσημος γεωγράφος του σουλτάνου. Αυτός αναφέρει, ότι στην περιοχή των αβαθών νερών της Σκάλας υπήρχε ένα εγκαταλελειμμένο οχυρό, το Burun Hisar (Κάστρο του ακρωτηρίου), του οποίου ο πληθυσμός μετακινήθηκε και εγκαταστάθηκε στο οχυρό Baly Kesri στα χρόνια του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β' (1481-1512). Το Burun Hisar μπορεί να βρισκόταν στο Βρόσκοπο αλλά το πιθανότερο είναι να ήταν οι λεγόμενοι σήμερα Πύργοι, στην περιοχή Γούδλα της Φισίνης. Όμως, όπως και να έχει το πράγμα, είναι γεγονός ότι στα τέλη του 15ου αιώνα οι κάτοικοι των ακτών της περιοχής αναγκάστηκαν να τις εγκαταλείψουν, άρα ο Βρόσκοπος ήταν έρημος. Αυτό πιθανότατα είχε συμβεί μερικές δεκαετίες νωρίτερα, το 1470, όταν οι ακτές της ανατολικής Λήμνου δέχθηκαν τη σφοδρή επίθεση του Μαχμούτ πασά με 300 ιστιοφόρα, η οποία αποκρούστηκε μεν από το οχυρό της Σκάλας αλλά τα υπόλοιπα οχυρά της γύρω περιοχής - και το Βρόσκοπο μέσα σε αυτά - τα κατέλαβαν οι Τούρκοι. Έπαθαν ζημιές και οι κάτοικοί τους είτε τα εγκατέλειψαν είτε εξοντώθηκαν. Λίγο αργότερα, το 1509, ένας μεγάλος σεισμός κατέστρεψε τα οχυρά της Καλλίπολης και ίσως και της ανατολικής Λήμνου. Το Βρόσκοπο σημειώνουν και άλλοι περιηγητές είτε ως οικισμό είτε ως οχυρωμένη θέση (κάστρο). Το 1571 σε χάρτη του H. Petri σημειώνεται ένας παραθαλάσσιος οικισμός στην ανατολική ακτή του νησιού κοντά στο οχυρό της Σκάλας, χωρίς όμως να κατονομάζεται. Πρόκειται είτε για το Βρόσκοπο είτε για τον κοντινό Αγιομάρνο. Το 1584, σε χάρτη του Ortelius που δημιουργήθηκε βάσει περιγραφής του Γάλλου περιηγητή P. Belon, έχουμε άλλη μια αναφορά του Βρόσκοπου. Σημειώνεται, ως παραθαλάσσιος οικισμός με το όνομα Voroscopo, ανάμεσα στο οχυρό της Σκάλας που τοποθετείται νοτιότερα και στον οικισμό Σωτήρα (Sotira) που τοποθετείται βορειότερα. Η ίδια ακριβώς απεικόνιση υπάρχει σε ένα σπάνιο χάρτη που δημοσίευσε ο Belon το 1588, στην τρίτη έκδοση του βιβλίου του. Το 1638 και το 1650 αναφέρεται σε χάρτες του Johann Laurenberg με το όνομα Vroscopus. Στο χάρτη του 1650 σημειώνεται ως κάστρο με οικισμό γύρω του. Στα τέλη του 16ου αιώνα οι Τούρκοι επισκεύασαν τις οχυρώσεις του νησιού, έτσι ο Belon το 1588 και ο Laurenberg το 1650 βρήκαν στη θέση του το κάστρο του Βρόσκοπου. Επομένως, κατά τον 16ο και στις αρχές του 17ου αιώνα το λιμάνι του Βρόσκοπου ήταν στην ακμή του, φυσικά πάντα στη σκιά του ασφαλέστερου λιμανιού της Σκάλας, που βρισκόταν νοτιότερα. Καΐκια, σάικκες και τρεχαντήρια αγκυροβολούσαν εκεί μεταφέροντας επιβάτες και εμπορεύματα. Κουβαλούσαν ξυλεία από τον Άθω και τη Θάσο, λάδι από τη Λέσβο και το Αϊβαλί, σταφίδα από τη Μικρασία, μάρμαρα από τη Θράκη και αγόραζαν κρασί, σιτάρι, δέρματα, κεραμικά, μαλλί, τυριά και τραχανά.

= Ακμή και Ερήμωση

= Ακολούθησε ο ενετοτουρκικός πόλεμος (1645-69) κατά τη διάρκεια του οποίου, οι Ενετοί κατέλαβαν τη Λήμνο για μικρό χρονικό διάστημα (1656-57). Προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές και γκρέμισαν τις οχυρώσεις του νησιού. Τότε πρέπει να καταστράφηκε και το κάστρο του Βρόσκοπου. Από τότε ο Βρόσκοπος αναφέρεται είτε ως ακρωτήριο είτε ως λιμάνι αλλά όχι ως οικισμός. Το τοπωνύμιο υπάρχει στα κείμενα ή στους χάρτες διάφορων περιηγητών. Το 1685, ένας ανώνυμος, μάλλον Γερμανός, τον αποκαλεί Vrosco, ενώ το 1688, ο Ολλανδός γιατρός Όλφερτ Ντάπερ σημειώνει Vroscopos. Το 1785, ο Γάλλος διπλωμάτης Choisseul-Gouffier σημειώνει τον Βρόσκοπο ως κατεστραμμένο κάστρο. Πάντως σε όλο το νησί, τα παραλιακά χωριά εγκαταλείφθηκαν κατά το 17ο αιώνα και το ίδιο συνέβη και με το Βρόσκοπο από το φόβο της πειρατείας. Από τότε, μόνο τη νύχτα τολμούσαν οι κάτοικοι να βγουν στη θάλασσα με τις βάρκες τους και μόνο κοντά στις ακτές. Συνεπώς, μέχρι το 1656 ο Βρόσκοπος ήταν ένας σημαντικός οικισμός της περιοχής, ενώ παράλληλα υπήρχε και ο μεσόγειος οικισμός (Καμίνια) καθώς και άλλοι μικροί αγροτοκτηνοτροφικοί οικισμοί, στη γύρω περιοχή. Το 1548 ο Belon αναφέρει ότι υπήρχαν 75 χωριά στο νησί και επικρατούσε ασφάλεια και ειρήνη. Η Λήμνος ποτέ δεν ήταν τόσο καλά καλλιεργημένη, ούτε τόσο πυκνοκατοικημένη. Ο Αργύριος Μοσχίδης γράφει, ότι οι κάτοικοι είχαν ξεθαρρέψει, είχαν βγει από τα οχυρά και είχαν δημιουργήσει οικισμούς στις εύφορες κοιλάδες. Παράλληλα, διατηρούσαν τα κάστρα και κατέφευγαν σε αυτά σε περιπτώσεις πειρατικών επιδρομών. Ειδικά από τις αρχές του 17ου αιώνα η πειρατεία γνώρισε μεγάλη έξαρση. Ο W. Lithgow γράφει ότι το 1609 που ήρθε στη Λήμνο, οι κάτοικοι ήταν σε επιφυλακή μέρα-νύχτα στις κορυφές των βουνών για να εντοπίζουν έγκαιρα τα πειρατικά πλοία. Το 1611 αναφέρονται 15 πειρατικές επιδρομές στη θαλάσσια περιοχή της Λήμνου. Στα μέσα και στα τέλη του 17ου αιώνα ο Βρόσκοπος υπέστη διπλή καταστροφή (1656 και 1698) και έκτοτε εγκαταλείφθηκε σταδιακά. Ο πληθυσμός του μειώθηκε και κεντρικός οικισμός της περιοχής έγιναν τα Καμίνια, που βρισκόντουσαν σε ασφαλέστερη θέση, αθέατη από τη θάλασσα.

Νεότερα χρόνια

Ως τα μέσα του 20ού αιώνα ο Βρόσκοπος αποτελούσε απλά το επίνειο των Καμινίων. Εκεί υπήρχε και υπάρχει μέχρι σήμερα το λιμάνι για τις ψαρόβαρκες των κατοίκων του χωριού. Επίσης, συντηρούσαν μικρά ξωκλήσια, κατάλοιπα παλιότερων ναών από την εποχή της ακμής της περιοχής, τα οποία λειτουργούσαν οι ιδοκτήτες των γύρω αγροτικών εκτάσεων στο καθόλικό τους. Επίσης, όσοι είχαν αγροτικές εκτάσεις διατηρούσαν μικρά αγροτόσπιτα (καλύβια) ή μάντρες για τα ζώα τους. Από τη δεκαετία του 1930 ξεκίνησαν οι ανασκαφές στη θέση Πολιόχνη, οι οποίες αποκάλυψαν το σπουδαίο προϊστορικό κέντρο. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν μεταπολεμικά και η περιοχή άρχισε να αναπτύσσεται σταδιακά σε άλλους ρυθμούς. Στα τέλη της δεκαετίας του '80 δημιουργήθηκε επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος με μικρό ενημερωτικό περίπτερο και αναψυκτήριο. Επίσης, υπάρχει ένα κτίριο για τις ανάγκες των αρχαιολόγων που εργάζονται στο χώρο. Παράλληλα η γύρω περιοχή άρχισε να εξελίσσεται τουριστικά. Χτίστηκαν σπίτια παραθεριστικά ή μόνιμης κατοικίας, ασφαλτοστρώθηκε ο δρόμος που συνδέει τον οικισμό με τον κεντρικό δρόμο, έγιναν έργα υποδομής στο λιμανάκι και διαμορφώθηκε η κοντινή αμμουδιά "Κοκκινόβραχος" σε επισκέψιμη παραλία, που συγκεντρώνει πλήθος λουομένων το καλοκαίρι. Αποτέλεσμα της εξέλιξης αυτής ήταν στην απογραφή του 2001 ο Βρόσκοπος να καταγραφεί ως ξεχωριστός οικισμός του δημοτικού διαμερίσματος Καμινίων με 28 κατοίκους.

Χρονολογική εξέλιξη

Προϊστορική περίοδος: Πολιόχνη. Αρχαίοι χρόνοι: Αραιή κατοίκηση. 2ος-10ος αιώνας μ.Χ.: Ασήμαντοι οικισμοί που τα ίχνη τους χάθηκαν. 11ος-13ος αιώνας: Βυζαντινά νεκροταφεία στους λόφους Δερματά και Πολιόχνης. 1207-1214: Πιθανή περίοδος κατασκευής μικρού ενετικού κάστρου. 1418: Πρώτη αναφορά οικισμού "Βορόσκοπος". 1470: Επίθεση Μαχμούτ πασά στη Σκάλα. Κατάληψη Βρόσκοπου και εγκατάλειψη από τους κατοίκους. 1481-1512: Μεταφορά του πληθυσμού του οχυρού στο Baly Kesri. Τέλη 16ου αιώνα: Επισκευή του κάστρου Βρόσκοπου. 1584, 1588, 1638, 1650: Αναφορές οικισμού και κάστρου Voroscopo ή Vroscopus. 1656-57: Καταστροφή οχυρών από τους Ενετούς. Ερήμωση Βρόσκοπου. 1685, 1688: Θέση Vrosco και Vroscopos χωρίς κάστρο ή οικισμό. 1785: Ερειπωμένο κάστρο στο Βρόσκοπο. 1858: Ερείπια μεσαιωνικής οχύρωσης, λίγα καλύβια στο Βρόσκοπο. 1930-36 και 1951-56: Ανασκαφές στην Πολιόχνη. 2001: Οικισμός Βρόσκοπος με 28 κατοίκους.

Εξωκλήσια

Στην ευρύτερη περιοχή του Βρόσκοπου υπάρχουν αρκετά εξωκλήσια τόσο παλιά όσο και νεότερα.

Άγιος Γεώργιος στα Λιβάδια (πριν το 1900). Άγιος Δημήτριος στις Σέλες (1884). Άγιος Γεώργιος στο λιμάνι (1892). Άγια Τριάδα στον Κοκκινόβραχο (1970). Άγιος Χαράλαμπος (1993).

Παραπομπές

Βιβλιογραφία

Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου Βασιλική, «Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας)», Θεσσαλονίκη 1986. Θ. Μπελίτσου, Η Λήμνος και τα χωριά της, 1994. Θ. Μπελίτσου, Τα Καμίνια της Λήμνου, 2004. Cdrom Επαρχείου Λήμνου: "Λήμνος αγαπημένη", 2006. "ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά", εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.