H Ζίρος ή Ζήρος είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητος του δήμου Σητείας, στην ανατολική Κρήτη. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, έχει 393 κατοίκους. Με το πρόγραμμα Καποδίστριας ήταν και έδρα του δήμου Λεύκης.

Θέση

Η Ζίρος είναι κτισμένη σε υψόμετρο 590 μέτρα, στους νότιους πρόποδες του υψώματος «Εγκρεμνός» (785 μ.), στο βορειοδυτικό άκρο του οροπεδίου των Αρμενοχαντράδων ή οροπέδιο της Ζίρου. Στο εύφορο οροπέδιο καλλιεργούνται ελιές και αμπέλια. Παλαιότερα, στη θέση της σημερινής κεντρικής πλατείας υπήρχε μικρή λίμνη. Στην περιοχή γύρω από το χωριό παρατηρούνται ασβεστολιθικά πετρώματα με καρστικές γεωμορφές όπως σπηλαιοβάραθρα και καταβόθρες. Τα πιο γνωστά σπήλαια της περιοχής είναι το σπήλαιο της Αγριλιάς, της Λυγιάς και το σπήλαιο του Βοεβόδα στον Λαγκαδά. Απέχει 31 χιλιόμετρα από τη Σητεία, ενώ σε μικρή απόσταση προς τα δυτικά βρίσκεται ο οικισμός Χαντράς.

Ιστορία

Η περιοχή της Ζίρου διαθέτει πλούσιο αρχαιολογικό απόθεμα, αλλά δεν έχει πραγματοποιηθεί συστηματική ανασκαφή. Κοντά χωριό Χαμαίτουλο, στη θέση Βρύση, έχει βρεθεί μεγάλος μινωικός οικισμός με κυκλώπεια τοιχοδομία και στη θέση Λιμνία ή Παραλάκη Μάντρα μεταξύ Χαμαίτουλου και Ζίρου έχει βρεθεί έτερος μινωικός οικισμός. Στις θέσεις Άγιος Ιωάννης και Κατεργάρη πηγάδι έχουν εντοπιστεί αρχαϊκά χωριά, στη θέση Σταλός αρχαίος οικισμός και λίγο ανατολικότερα πρωτογεωμετρικός οικισμός. Κυκλικοί και θολωτοί τάφοι βρέθηκαν στις θέσεις Κάτω Σταλό και Κατσουλιανό, στη θέση Πυργάλες υπάρχουν ερείπια μινωικής έπαυλης, στη θέση Φουκάς μινωικός οικισμός, στη θέση Πεντάλιτρο μινωική ακρόπολη και στη θέση Ανεμομύλια υστερομινωικό κτίριο. Στη θέση Πλακόσπηλιος βρέθηκε ρωμαϊκός οικισμός και τάφος. Η παλαιότερη γραπτή μνεία του οικισμού γίνεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577, ο οποίος την αναφέρει ως Siro στην επαρχία Σητείας. Το 1581 αναφέρεται σε συμβόλαιο ότι ήταν μητρικό φέουδο του Ανδρέα Κορνάρου. Στην ενετική απογραφή του 1583 του Πέτρου Καστροφύλακα, αναφέρεται ως Ziro με 448 κατοίκους και ο Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα το 1630 ως Sciro. Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Ziro με 84 χαράτσια. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, οι Τούρκοι, ύστερα από διαταγή του αυτόκλητου διοικητή Σητείας Ιμπραχίμ Αφεντάκη, συγκέντρωσαν τους χριστιανούς κατοίκους τω γύρω χωριών με πρόφαση την ανάγνωση ενός φιρμανιού, με τελικό στόχο να τους σφάξουν, όπως και έγινε. Όμως, δεν σκότωσαν τους κατοίκους της Ζίρου, λέγοντας ότι τους χρειάζονταν για να καλλιεργούν τα κτήματα. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ότι είχε 30 τουρκικές και 30 χριστιανικές οικογένιες. Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται ως Ζήρος με 433 χριστιανούς και 186 μουσουλμάνους κατοίκους και υπαγόταν στο δήμο Χαντρά. Στην απογραφή του 1900 αναφέρεται ως Ζύρος, στην απογραφή του 1928 ως Ζήρος και στην απογραφή του 1940 ως Ζίρος. Στη Ζίρο γεννήθηκε ο κληρικός, θεολόγος και νεομάρτυρας της Μικρασιατικής Καταστροφής Ιάκωβος Αρχατζικάκης. Πορεία πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:

Σημεία ενδιαφέροντος

Στο χωριό βρίσκονται οι εκκλησίες του αγίου Νικολάου, του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Παρασκευής. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής είναι αγιογραφημένος και οι τοιχογραφίες του χρονολογούνται από το 1523, χρονολογία η οποία είναι χαραγμένη στο υπέρθυρο της ανατολικής πόρτας. Στο κεντρικό τμήμα του χωριού σώζεται κατοικία με ενετική αρχιτεκτονική, με κυβική μορφολογία και είναι διώροφη. Στο ναό του Αγίου Νικολάου υπάρχουν χαράγματα του 1507 και του 1515.

Διοικητικά

Δείτε: Κοινότητα Ζίρου Η Ζίρος αναφέρεται επίσημα, γραμμένη ως Ζήρος (δηλ. με ''η''), το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το 1940 το όνομά της διορθώθηκε σε Ζίρος. Το 1997 με το ΦΕΚ 244Α - 04/12/1997 ορίστηκε έδρα του δήμου Λεύκης. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίηση του Κλεισθένης Ι, μαζί με τους οικισμούς Αγία Ειρήνη, Αγριλιά, Καλό Χωριό, Λαμνώνι, Ξερόκαμπο και Χαμαίτουλο αποτελούν την κοινότητα Ζίρου που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Σητείας του δήμου Σητείας ενώ σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ως κοινότητα έχει 462 κατοίκους ενώ ως οικισμός 393.

Παραπομπές

Πηγές

Σπανάκης, Στέργιος (1993). Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Α. Ηράκλειο: Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης. σελίδες 284–285. Γαλετάκης, Γιώργος· Γρηγοράκης, Βαγγέλης· Δαμιανάκης, Αδάμ· Τζανάκη, Ελευθερία· Γαρεφαλάκη, Ειρήνη. «Οικισμός «Ζήρος», Δ.Δ. Ζήρου, Δήμου Λεύκης Τεχνική Έκθεση» (PDF). Προγραμματική σύμβαση ΤΕΕ/ΤΑΚ & νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Λασιθίου για αναγνώριση παραδοσιακών οικισμών νομού Λασιθίου. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας. Ανακτήθηκε στις 1 Δεκεμβρίου 2016.