Πληροφορίες
Το Μέσα Λασίθι (επίσης Μέσα Λασίθιον) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητος του Δήμου Οροπεδίου Λασιθίου (Επαρχία Λασιθίου). Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 98 κατοίκους. Στην Τ.Κ. Μέσα Λασιθίου ανήκουν επίσης οι οικισμοί Μέσα Λασιθάκι, Νικηφόρηδων και Σμαηλιανό. Το όνομα «Νικηφόρηδων» ο οικισμός το πήρε από το όνομα του πρώτου οικιστή. Επίσης, ο οικισμός «Σμαηλιανό» πήρε το όνομα του από τον τούρκο πασά Ισμαήλ, όπου εκεί είχε την έδρα και τις αποθήκες του, στις οποίες αποθήκευε τους φόρους που έπαιρνε από τους χριστιανούς. Γεωγραφικά βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του Οροπεδίου Λασιθίου, σε υψόμετρο 850 μ. και αποτελεί την «έξοδο» του Οροπεδίου Λασιθίου προς τον Άγιο Νικόλαο.
Ιστορία
Μινωική περίοδος
Η ιστορία του Μέσα Λασιθίου χάνεται στο βάθος των αιώνων. Είναι στενά δεμένη με εκείνη του Οροπεδίου Λασιθίου. Η παρουσία ανθρώπων στην ευρύτερη περιοχή του Μέσα Λασιθίου ήταν αδιάκοπη από την πρώιμη αρχαιότητα. Η περιοχή ήταν κατοικημένη από τα Μινωικά χρόνια, όπως μαρτυρούν στις περιοχές Αρμί, Αγίων Αποστολών, Αγίων Αναργύρων και αλλού, εμφανή ίχνη μινωικών οικισμών.
Βυζαντινή περίοδος
Για το Μέσα Λασίθι, τόσο στην αρχαιότητα , όσο και στα βυζαντινά χρόνια, δεν έχουμε πάρα πολλές πληροφορίες. Η ολοκληρωτική καταστροφή και η ερήμωση του Οροπεδίου από τους Βενετούς δεν άφησε και πολλά ερείπια οικισμών ή ίχνη ζωής. Πάντως θεωρείται βέβαιη η ύπαρξη οικισμών στην βυζαντινή περίοδο, πράγμα που μαρτυρείται από τα ονόματα και τοπωνύμια βυζαντινής προέλευσης.
Ενετοκρατία
Η καταγωγή - προέλευση των κατοίκων του χωριού είναι άμεσα συνυφασμένη με εκείνη του Οροπεδίου Λασιθίου. Οι "νέοι" κάτοικοι, κυρίως προέρχονται, από τις παλιές οικογένειες του Λασιθίου, που ζούσαν εξόριστοι στις γειτονικές επαρχίες και όταν τους δόθηκε η ευκαιρία επέστρεψαν στα πάτρια, από οικογένειες του Χάνδακα, οι οποίες για να αποφύγουν τις αγγαρείες των Ενετών εγκαταστάθηκαν στο Λασίθι, από γειτονικές επαρχίες που ήρθαν για να καλλιεργήσουν ένα ευφορότερο τόπο και από μακρινές περιοχές, όπως το Ναύπλιο και τη Μονεμβασιά, όταν υποχρεώθηκαν από τους Ενετούς να έρθουν και να καλλιεργήσουν τη γη. Επί ενετοκρατίας τις περισσότερες πληροφορίες τις αντλούμε από τον κώδικα του Καστροφύλακα και τον κατάλογο του Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα. Ο κώδικας Καστροφύλακα συντάχθηκε το 1583 από τον Pietro Castrofilaca, και περιλαμβάνει, κατάλογο με 49 μετόχια και κατάλογο με κατοίκους του Οροπεδίου που ως «παχτωτές» χρωστούσαν σιτάρι στο ενετικό δημόσιο. Ο κατάλογος του Francesco Basilicata, συντάχθηκε το 1630 και περιλαμβάνει 40 μετόχια στο Οροπέδιο Λασιθίου. Στην ευρύτερη περιοχή του Μέσα Λασιθίου υπήρχαν οι παρακάτω οικισμοί - μετόχια:
Μετόχι του Φαρσάρη: είναι το σημερινό χωριό Φαρσάρω, μετόχι της οικογένειας Φαρσάρη.
Μετόχι Φοραδάρη ή Βασμούλου: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο
Μετόχι Σαρακηνού: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο «στου Σαρακηνού τον τρόχαλο»
Μετόχι Κοντού: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο «στου Κοντού». Το όνομα του οφείλεται στο πρώτο οικιστή.
Μετόχι Άγιοι Ανάργυροι: στην περιοχή αυτή έχει χτιστεί η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων.
Μετόχι Μυγιογιάννη: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο στο Μέσα Λασίθι
Μετόχι Τσαγκαλοχώρι: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο στο Μέσα Λασιθάκι
Μετόχι Σιδιακό: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο στο Μέσα Λασιθάκι
Κατελιανές στέρνες: Διατηρούνται βενετσιάνικες στέρνες. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο ανάμεσα στο Μέσα Λασίθι και τη Μονή Κρουσταλένιας
Στου Κατέλου: Σώζεται ως τοπωνύμιο μεταξύ Μέσα Λασιθίου και Μαρμακέτω
Στου Φάγουρου: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο κοντά στο Μέσα Λασιθάκι
Στου Βετούλη: Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο κοντά στο Μέσα Λασιθάκι
Τουρκοκρατία
Στα τέλη του 1648 οι Τούρκοι καταλαμβάνουν το Οροπέδιο Λασιθίου, ύστερα από τέσσερις ήμισυ περίπου αιώνες Ενετοκρατίας. Το Μέσα Λασίθι το συναντάμε σε πολλά τουρκικά έγγραφα. Περί το 1700 αναφέρεται ως πρωτεύουσα της επαρχίας Λασιθίου. Η παρουσία τούρκων στην περιοχή του χωριού μας ήταν μόνιμη, όπως μαρτυρούν τα τοπωνύμια τουρκικής προέλευσης: του Σμαήλη το Βορνό, στου Μπραήμη, του Χουσεΐνη η Λατσίδα, του Καδή ο Λάκκος, στου Μαυραλή κ.α. Ειδικά στον οικισμό που και σήμερα ονομάζεται Σμαλιανώ (Ισμαηλιανώ), διατηρούσε την έδρα και τις αποθήκες του ο μουκαταγάσης (εισπράκτορας φόρων) Εσεΐτ Ισμαήλ Αγάς. Στην απρόσιτη περιοχή της Αλόϊδας είχαν το καταφύγιο και το ορμητήριο τους οι Χαΐνηδες. Ο πιο διάσημος απ' όλους ήταν ο καπετάν Καζάνης από το Μαρμακέτω. Μαζί του ήταν και Χ'Κωνσταντίνος Καργιώτης από το Μέσα Λασίθι. Αναρίθμητα είναι τα ανδραγαθήματα των Χαΐνηδων της Αλόϊδας. Εξορμούσαν τόσο προς το Οροπέδιο όσο και προς ανατολικά της Αλόϊδας, στη Νεάπολη, στο Χουμεριάκο, στη Κριτσά και αλλού. Η πρώτη απόπειρα κατάληψης του Οροπεδίου από τους Τούρκους το 1822 απέτυχε αφού οι χαΐνηδες του καπετάν Καζάνη, μαζί με άλλους οπλαρχηγούς που έσπευσαν για βοήθεια, τους απώθησαν. Τελικά ο Χασάν Πασάς διαμέσου του Καθαρού κατόρθωσε να εισέλθει στο Οροπέδιο το 1823 και οι ορδές των τούρκων παρέδωσαν στη φωτιά όλα τα χωριά του Οροπεδίου. Τότε καταστράφηκε εντελώς και το Μέσα Λασίθι, η Μονή των Αγίων Αποστόλων και η Μονή Κρουσταλλένιας. Κατά τη μάχη του Οροπεδίου το Μάιο του 1867,ο τουρκοαιγυπτιακός στρατός προέβη σε βαρβαρότητες κατά των αμάχων. Στη θέση «Πατέρα τα Σελιά» και «Ζάρωμα» έγιναν σφοδρές συγκρούσεις και υπήρξαν μεγάλες απώλειες. Κατά τη διάρκεια των δεκαήμερων συγκρούσεων οι άμαχοι βρήκαν καταφύγιο στην απρόσιτη περιοχή της Αλόϊδας. Μάλιστα σύμφωνα με μαρτυρίες το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη της Αλόϊδας υπήρξε νοσοκομείο για την περίθαλψη των τραυματιών. Κατά την επανάσταση του 1896-1897 μεγάλη ήταν η συμβολή των επαναστατών από το Οροπέδιο και μάλιστα οι κάτοικοι του Οροπεδίου στις 19 Ιανουαρίου 1897 σε ΓΣ κήρυξαν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Το 1903 επισκέφτηκε το Οροπέδιο ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τη συνοδεία του, στο πλαίσιο της προεκλογικής περιοδείας του.
Βαλκανικοί πόλεμοι - Α Παγκόσμιος πόλεμος - Μικρά Ασία
Πολλοί ήταν οι Μεσαλασιθιώτες που έλαβαν μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους και στον Α Παγκόσμιο πόλεμο. Πολλοί έλαβαν μέρος στη μάχη του Σκρα και στη συνέχεια στις πολεμικές επιχειρήσεις στην Μικρά Ασία. Ορισμένοι μάλιστα απ' αυτούς τιμήθηκαν με παράσημα. Σ' αυτήν την περίοδο βαρύς ήταν ο φόρος αίματος για το Μέσα Λασίθι. Πολλοί οι πεσόντες και οι τραυματισμένοι κατά την περίοδο 1912 - 1922. Τα ονόματα των πεσόντων Μεσαλασιθιωτών την περίοδο εκείνη αναγράφονται στο Μνημείο Πεσόντων στην πλατεία του χωριού.
Β Παγκόσμιος πόλεμος
Πολλοί οι στρατευμένοι Μεσαλασιθιώτες που έλαβαν μέρος στις μάχες με την 5η Μεραρχία Κρητών. Και πάλι βαρύς ο φόρος αίματος. Μετά την κατάληψη της Κρήτης και τη ηρωική Μάχη της Κρήτης, ο νομός Λασιθίου δόθηκε στους Ιταλούς. Στο Μέσα Λασίθι λόγω της θέσης του εγκατέστησαν ενισχυμένο φυλάκιο για να ελέγχουν την πρόσβαση από και προς Ποτάμους και την Αλόϊδα. Το 1943 αλλάζει χέρια η κατοχή στο Οροπέδιο και αναλαμβάνουν οι Γερμανοί. Η καταπίεση, οι λεηλασίες και γενικότερα η κατάσταση χειροτέρεψε. Κατά την περίοδο της κατοχής πολλοί Μεσαλασιθιώτες δικτυώθηκαν στις αντιστασιακές οργανώσεις και στις αντάρτικες ομάδες που δρούσαν στους ορεινούς όγκους της Αλόϊδας και του γειτονικού Καθαρού.
Πληθυσμική εξέλιξη
Πορεία πληθυσμού του χωριού σύμφωνα με τις απογραφές:
Διοικητικά
Το Μέσα Λασίθι αναφέρεται το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίηση του Κλεισθένης Ι μαζί με τους οικισμούς Μέσα Λασιθάκι, Νικηφόρηδων και Σμαλιανό αποτελούν την κοινότητα Μέσα Λασιθίου που υπάγεται στο δήμο Οροπεδίου Λασιθίου ενώ σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 98 κατοίκους. Δείτε: Κοινότητα Μέσα Λασιθίου
Εκπαίδευση
Στον οικισμό Μέσα Λασίθι, λειτούργησε διθέσιο Δημοτικό Σχολείο από το 1927 μέχρι και το 1989, χρονιά κατά την οποία σταμάτησε η λειτουργία του, και συνενώθηκε με το Δημοτικό Σχολείο Τζερμιάδου. Σήμερα το κτήριο χρησιμοποιείται από το δήμο Οροπεδίου Λασιθίου και τον πολιτιστικό σύλλογο «Η ΑΛΟΪΔΑ», για πολιτιστικές εκδηλώσεις. Από το 2014 λόγω της συγχώνευσης του Δημοτικού σχολείου Τζερμιάδου με αυτό του Αγίου Γεωργίου λόγω έλλειψης μαθητών, το μόνο δημοτικό σχολείο του Οροπεδίου Λασιθίου στεγάζεται στον Άγιο Γεώργιο.
Οικονομία
Στο Μέσα Λασίθι αναπτύχθηκε από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα η εκκλησιαστική ξυλογλυπτική. Μια γενιά συγγενείς νιταδώροι (ξυλογλύπτες τέμπλων) του Μέσα Λασιθίου φιλοτέχνησαν περί τα 200 ξυλόγλυπτα τέμπλα που βρίσκονται σε ναούς και μοναστήρια του Οροπεδίου Λασιθίου και στις επαρχίες Μεραμβέλλου, Ιεράπετρας, Πεδιάδας, Βιάννου, Σητείας και Μυλοποτάμου. Οι κυριότεροι εκφραστές αυτής της τέχνης προέρχονταν από τις οικογένειες των Μακράκηδων και των Χαλάτσηδων. Επίσης, λειτούργησε για αρκετά χρόνια μέσα στη δεκαετία του 60, ένα από τα πρώτα συνεταιριστικά τυροκομεία στην Κρήτη. Παλαιότερα είχε μεγάλη παραγωγή μήλων και αμυγδάλων.
Εκκλησία
Στην ενορία, Μέσα Λασίθι και Μέσα Λασιθάκι, ανήκουν τα ξωκλήσια, Προφήτης Ηλίας, Άγιοι Απόστολοι, Άγιος Ιωάννης (Αλόϊδα), Άγιοι Ανάργυροι (Κοιμητήριο Μέσα Λασιθάκι), Μιχαήλ Αρχάγγελος (Κοιμητήριο Μέσα Λασίθι) και οι ιεροί ναοί, Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (Πολιούχος του Μέσα Λασιθίου), Άγιοι Πάντες (Νικηφόρηδων) και Άγιος Ιωάννης (Μέσα Λασιθάκι).
Φυσικό περιβάλλον
Στην ΒΔ πλευρά του οικισμού Μέσα Λασίθι, στη θέση Πατέλα, υπάρχει ένα από τα πιο όμορφα δάση από δρυς στην περιφέρεια του Ν. Λασιθίου. Επίσης, ιδιαίτερου φυσικού κάλλους είναι και το φαράγγι του Χαυγά, μεταξύ Μέσα Λασιθίου και Αγίου Γεωργίου. Η διάβαση του διαρκεί μία ώρα και καταλήγει στις θρυλικές «Νεραϊδοκολύμπες».
Πηγές
Το υλικό για την ιστορία του χωριού αντλήθηκαν από το βιβλίο "Μέσα Λασίθι - ένα ιστορικό χωριό του Οροπεδίου Λασιθίου", του Εμμανουήλ Ι. Φαρσάρη (Ελεύθερα διαθέσιμο για κατέβασμα υπό άδεια Creative Commons)
