Ο Μαγουλάς είναι ορεινό χωριό και υπάγεται στην Κοινότητα Ψυχρού, του δήμου Οροπεδίου Λασιθίου, της περιφερειακής ενότητα Λασιθίου της Κρήτης. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 79 κατοίκους. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 861 μ. Η συγκεκριμένη ονομασία οφείλεται, σύμφωνα με μαρτυρίες, στη θέση του χωριού που βρίσκεται στο μάγουλο του βουνού.

Πληθυσμός

Ενετική Εποχή

Η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά του χωριού (Magula Mettocchio) πραγματοποιήθηκε το έτος 1583, από τον ιστορικό Πέτρο Καστροφύλακα, αλλά δεν αναφέρεται ο αριθμός κατοίκων της περιοχής. Ο ιστορικός Βασιλικάτα στον αναφέρει το Magula Metochio με 15 σπίτια, στον αντίστοιχο κατάλογο του Λασιθίου. Σε σχέση με τα άλλα μετόχια ήταν από τα μεγαλύτερα. Τα βενετικά έγγραφα αναφέρουν ως μετόχια τους πρώτους οικισμούς της επαρχίας, γιατί η Βενετία απαγόρευε τη μόνιμη κατοίκηση σε κτήματα που ανήκαν στο βενετικό δημόσιο, και δεν επέτρεπαν το κτίσιμο μονίμων κατοικιών.

Επί Τουρκικού ζυγού

Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Magula, με 9 οικογένειες. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Maghula, με 25 οικογένειες. Τούρκοι δεν κατοίκησαν στο Λασίθι.

Σύγχρονη εποχή

Η πορεία του πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:

Παρατηρούμε μια μείωση του πληθυσμού κατά το πέρασμα από τον 20ο προς τον 21ο αιώνα.

Ιστορικά Γεγονότα

Κυρίως λόγω της τοποθεσίας του, ο Μαγουλάς επιλέχθηκε γύρω στα τέλη του του 18ου αιώνα, από έναν Τούρκο διοικητή, ώστε οικοδομήσει το θερινό παρατηρητήριό του και να εισπράττει τους φόρους από τους χριστιανούς του Οροπεδίου και των γύρω περιοχών. Ως γραμματέα επέλεξε το νεαρό τότε Νικόλαο Αλέξη, του οποίου η θητεία δεν κράτησε για πολύ, καθώς εκείνος επέλεξε να γίνει ιερέας του Μαγουλά και να εναντιωθεί στην εκμετάλλευση των Χανιαλήδων, της γενεάς του συγκεκριμένου Οθωμανού διοικητή.

Εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα

Ο Άγιος Σπυρίδωνας είναι ο πολιούχος άγιος του χωριού και η μνήμη του γιορτάζεται στις 12 Δεκεμβρίου. Η εκκλησία αυτή είναι, επίσης, δίκλιτη, αφού φιλοξενεί και τους Αγίους Πάντες. Σε αυτό το ναό τελούνται όλες οι θρησκευτικές λειτουργίες του χωριού ενώ αποτελεί τον κύριο χώρο συγκέντρωσης των κατοίκων.

= Μνημειώδες κτίσιμο του ναού

= Το πρώτο ιστορικό γεγονός που έχει μείνει χαραγμένο στις μνήμες των κατοίκων του χωριού, είναι η υπεράσπιση της θρησκείας τους μέσω της ανοικοδόμησης της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα. Ο ναός που υπήρχε τότε, παρουσίαζε προβλήματα στην τέλεση των χριστιανικών λειτουργιών, λόγω του μικρού μεγέθους του. Οι χωριανοί ζητούσαν αδιάκοπα από τον Οθωμανό διοικητή -της γενιάς των Χανιαλήδων- να τους επιτρέψει την ανέγερση μιας πιο ευρύχωρης εκκλησίας. Εκείνος, εν τέλει, αναγκάστηκε να δώσει άδεια, κυρίως λόγω της συνεχούς πίεσης από τους ντόπιους. Πάραυτα, διόρισε ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα, στο οποίο ήταν αδύνατο να ολοκληρωθεί ένας ναός. Οι Χριστιανοί, όμως, που συγκεντρώθηκαν από τον Μαγουλά, αλλά και τα γύρω χωριά ήταν τόσοι πολλοί, ώστε λέγεται πως δημιούργησαν μια ανθρώπινη αλυσίδα από τη θέση Πετροκοπιό του Κλώρου (ορεινή περιοχή πάνω από το Μαγουλά) μέχρι το χωριό και έδιναν ο ένας στον άλλο τις πέτρες και τα υλικά κατασκευής, κατορθώνοντας να ολοκληρώσουν έγκαιρα την εκκλησία.

Εξέγερση κατά των Χανιαλήδων

Στη συνέχεια, ακολουθεί η εξέγερση των Λασιθιωτών εναντίον του Χασάν Χανιαλή, ο οποίος συνεχίζει το τυραννικό έργο του πατέρα του απέναντι στους χριστιανούς. Με επικεφαλή τον ιερέα του Μαγουλά, Νικόλαο Αλέξη, συγκροτείται μια επιτροπή, η οποία αναλαμβάνει να διαμαρτυρηθεί στις τουρκικές αρχές στο Ηράκλειο, για την καταπίεση του Χανιαλή. Έτσι, το 1815 εκδόθηκε μυστικό φιρμάνι στον Πασά της Κρήτης, το οποίο διέταζε τη θανάτωσή του. Ο Ν. Αλέξης αναφέρει χαρακτηριστικά:

1815, 26 Δεκεμβρίου «έπνιξε ο Πασάς τον Χανιαλή».

Ο νέος διοικητής

Το 1817, ένας άλλος Οθωμανός προκάλεσε προβλήματα στο Οροπέδιο, και ειδικά στον Μαγουλά. Δεν ήταν άλλος παρά τον γενίτσαρο Τσούλη, ο οποίος ήταν διαβόητα γνωστός για την προσβλητική συμπεριφορά του απέναντι στους αλλόθρησκους και ιδιαίτερα για τις απαγωγές γυναικών. Με επικεφαλείς τρεις από τους γιους του Νικολάου Αλέξη, τον Γιώργη, τον Αλέξανδρο και τον Μανώλη, συγκροτήθηκε ομάδα Λασιθιωτών, που παγιδεύοντας τον Τσούλη στο Σέλι της Χορτασάς, τον δολοφόνησαν, για τα αδικήματα που είχε διαπράξει. Στις επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων τις χρονιές 1823 (23 Ιανουαρίου) και 1867 (21 Μαΐου), ο Μαγουλάς, όπως και τα υπόλοιπα χωριά του Οροπεδίου, θα υποστεί μεγάλες καταστροφές αλλά θα συνεχίσει να συμβάλλει στον αγώνα των Λασιθιωτών για απελευθέρωση.

Συμβολή κατοίκων του Μαγουλά στον αγώνα

Στους επόμενους αγώνες των Ελλήνων (Μικρασιατική εκστρατεία, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α΄ και Β΄ Παγκόσμιοι Πόλεμοι), αρκετοί Μαγουλιανοί θα λάβουν μέρος στην υπεράσπιση της πατρίδας τους, πολεμώντας στη Μ. Ασία, τη Βόρεια Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρο, Αλβανία, Μ. Ανατολή και Κρήτη, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση των προγόνων τους, αναφορικά με την εξάλειψη κάθε παράγοντα που παραβίαζε τα εθνικά και θρησκευτικά φρονήματα του τόπου τους.

Φύση

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του χωριού είναι η πλούσια φύση του. Στο εσωτερικό του Μαγουλά υπάρχουν ποικίλα είδη δέντρων, όπως καρυδιές, αμυγδαλιές, μηλιές, καστανιές, συκιές, αχλαδιές, βελανιδιές κ.α ενώ περιτριγυρίζεται από μικρά άλση, τα οποία είναι εύκολα προσβάσιμα. Στο βόρειο τμήμα του χωριού, βρίσκεται η ορεινή περιοχή του Κλώρου, στην οποία οι κάτοικοι παράγουν κρασί, όσπρια, σιτάρι κ.α, ενώ παράλληλα ασχολούνταν με την κτηνοτροφία. Στο νότιο τμήμα του χωριού, απλώνεται ο λασιθιώτικος κάμπος με τους παλιούς ανεμόμυλους. Εκεί καλλιεργείται πληθώρα αγροτικών προϊόντων, όπως η πατάτα και διάφορα κηπευτικά και οπωροφόρα δέντρα.

Χαρακτηριστικά Αξιοθέατα

Το κύριο χαρακτηριστικό του Μαγουλά είναι οι δυο πηγές νερού, οι οποίες θεωρούνταν από πολλούς αρίστης ποιότητας. Σε αυτές τώρα υπάρχουν, η Μεγάλη Βρύση και η Βρυσοπούλα, οι οποίες υδροδοτούν το χωριό εξυπηρετώντας τόσο τις βασικές όσο και τις γεωργικές ανάγκες. Γι’ αυτό το λόγο, προς τα τέλη του 19ου αιώνα, κτίστηκαν στο χωριό δύο νερόμυλοι, των οποίων τα ερείπια σώζονται ακόμα.

Μεγάλη Βρύση

Ένα από τα γνωστότερα σημεία του χωριού Μαγουλά είναι η Μεγάλη Βρύση όπου αποτελεί πηγή ζωής για τον τόπο και σημείο συνάντησης των ανθρώπων. Η τελική μορφή της δημιουργήθηκε σταδιακά, από τα μέσα του 19ου αιώνα και ολοκληρώθηκε το 1879. Στη θέση της βρύσης υπήρχε, αρχικά μία πηγή της οποίας το νερό θεωρούνταν εξαιρετικό, καθώς, σύμφωνα με μαρτυρίες, ο τότε Τούρκος διοικητής της περιοχής, Χανιαλής είχε ανοικοδομήσει τη θερινή κατοικία του κοντά σε αυτήν και ανάγκαζε τους Χριστιανούς να μεταφέρουν ποσότητες από το συγκεκριμένο νερό στην οικεία του στο Ηράκλειο. Στις αρχές του 20ου αιώνα προστέθηκαν στη βρύση οι δυο στέρνες, οι οποίες είχαν πλύστρες και ένα κανάλι με νερό γύρω τους. Εκεί συγκεντρώνονταν όλες οι γυναίκες του χωριού και έπλεναν τα ρούχα τους.

Βρυσοπούλα

Η δεύτερη πηγή του Μαγουλά είναι η Βρυσοπούλα, μια μικρότερη βρύση από την πρώτη. Το κτίσμα της Βρυσοπούλας προϋπήρχε από τις αρχές του 20ου αιώνα αλλά παραμένει άγνωστο το πότε ακριβώς πρωτοκτίστηκε. Η σημερινή του μορφή αποτελεί μετεξέλιξη της πρώτης Βρυσοπούλας. Η βρύση αυτή βρίσκεται πιο πάνω από τη Μεγάλη Βρύση και είναι προσβάσιμη από τον ανηφορικό δρόμο με αυτοκίνητο ή με τα πόδια μέσα από το χωριό.

Παραπομπές