Πληροφορίες
Η Ετιά ή Εθιά είναι χωριό της κοινότητας Αρμένων του δήμου Σητείας, της περιφερειακής ενότητας Λασιθίου, στην ανατολική Κρήτη. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, το χωριό δεν έχει μόνιμο πληθυσμό. Είναι κτισμένη σε υψόμετρο 510 μέτρων, 14 χιλιόμετρα νότια της Σητείας. Το χωρίο ήταν ένα από τα μεγαλύτερα στη βενετσιάνικη Κρήτη και σώζεται μεγάλη ενετική έπαυλη στο χωριό. Έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός.
Ιστορικά στοιχεία
Στο ύψωμα Ετιανή Κεφάλα (υψόμετρο 715 μέτρα), νότια του χωριού βρέθηκε συλημένο ιερό κρυφής, χωρίς ίχνη κτιρίου. Από τη θέση συλλέχθηκαν τεμάχια ειδωλίων και ζώων. Το χωριό πιθανότατα υπήρχε ήδη από τη βυζαντινή εποχή, όπως μαρτυρά η παρουσία των ναών της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Ιωάννη, με ίχνη τοιχογραφιών. Το όνομα του χωριού προέρχεται από το δέντρο ιτιά, το οποίο στην Κρήτη αποκαλείται Ετιά ή Εθιά.
Το γόνιμο έδαφος και το κλίμα της περιοχής οδήγησαν σε μεγάλη ανάπτυξη του οικισμού κατά τους ενετικούς χρόνους και έγινε ένας από τους μεγαλύτερους οικισμούς της Κρήτης. Η περιοχή φαίνεται να αποτελούσε φέουδο της οικογένειας Ντε Μέτσο, η οποία κατασκεύασε μεγαλοπρεπή έπαυλη στο χωριό. Η έπαυλη σώζεται μέχρι σήμερα, αν και μερικώς κατεστραμμένη και αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα δείγμα βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής σε ολόκληρη την Κρήτη. Το χωριό αναφέρεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 ως Etea στην επαρχία Σητείας. Στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα αναφέρεται ως Ettea με 564 κατοίκους. Ο Βασιλικάτα το αναφέρει το 1630 ως Ethea. Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Nitye με 62 χαράτσια. Μετά την απομάκρυνση του Βενετών, η έπαυλη χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία των Τούρκων πρόκριτων και έγινε γνωστή ως Σεράγι. Η Ετιά αναφέρεται ως τόπος καταγωγής του γενίτσαρου Μαζλούμ αγά ή Μπαλουξή που έδρασε κατά την προεπαναστατική περίοδο. Τον Δεκέμβριο του 1828 οι επαναστάτες κατάφεραν να απομονώσουν στην έπαυλη ένοπλους Τούρκους και γυναικόπαιδα. Όταν οι πολιορκημένοι έμαθαν ότι οι ευρισκόμενοι σε αντίστοιχοι κατάσταση πολιορκημένοι στις κοντινές Λιθίνες πυρπολήθηκαν και πέθαναν, παραδόθηκαν. Οι επαναστάτες τότε αφαίρεσαν ξυλεία από την στέγη της έπαυλης με αποτέλεσμα ο δεύτερος όροφος να καταρρεύσει. Το χωριό αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ως Nethia με 2 χριστιανικές και 10 μουσουλμανικές οικογένειες. Το 1881 αναφέρεται ως Ετηά με 18 χριστιανούς και 94 μουσουλμάνους κατοίκους και ανήκε στο δήμο Χαντρά. Στην απογραφή του 1900 ανήκε στον ίδιο δήμο και ο πληθυσμός του χωριού είχε μειωθεί στους 8 κατοίκους, καθώς οι μουσουλμάνοι κάτοικοί του το είχαν εγκαταλείψει. Στην απογραφή του 1920 υπαγόταν στον αγροτικό δήμο Αρμένων.
Απογραφές πληθυσμού
Αναλυτικά η δημογραφική πορεία του χωριού σύμφωνα με τις απογραφές:
Σημεία ενδιαφέροντος
Η βενετσιάνικη βίλλα των Ντε Μέτσο (De Mezzo) στο βόρειο άκρο του χωριού αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής σε ολόκληρη την Κρήτη. Το κτίριο περιγράφεται ότι αρχικά ήταν τριώροφο αλλά μετά από διαδοχικές καταστροφές σήμερα σώζεται μόνο το ισόγειο. Πάνω από την κεντρική είσοδο σώζονται τα οικόσημα των Dei Mezzo. Η έπαυλη περιβαλλόταν από αυλή με εντυπωσιακή είσοδο, η οποία δεν υπάρχει πια. Δεξιά της εισόδου, στην ανατολική πλευρά της αυλής, ο επίσκοπος Τριβιζάς Μελέτιος κατασκεύασε το 1701 κρήνη. Στο χωριό σώζονται επίσης ο ναός του Αγίου Ιωάννη, με τοιχογραφίες, και ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, ο οποίος κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας είχε μετατραπεί σε τζαμί και λειτουργούσε ως τέτοιο μέχρι το 1897.
