Τα Αμπελάκια είναι παραδοσιακός οικισμός του νομού Λάρισας, χτισμένα στις βορειοδυτικές πλαγιές του όρους Όσσα στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών. Το χωριό φημίζεται για τα σπουδαία αρχοντικά του καθώς γνώρισε πολύ μεγάλη οικονομική ανάπτυξη κατά το παρελθόν, χάρη στην επεξεργασία και την βαφή νημάτων με κόκκινο χρώμα που παρήγαγαν από την επεξεργασία του φυτού ριζάρι (Ρούβια η βαφική - Rubia tinctorum). Ο πληθυσμός τους σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι 388 κάτοικοι. Στο χωριό σώζονται σήμερα αρκετά καλοδιατηρημένα πετρόχτιστα αρχοντικά, παραδοσιακές πέτρινες βρύσες, γραφικά σοκάκια που φανερώνουν παλαιότερες εποχές ακμής.

Διοίκηση

Τα Αμπελάκια είναι έδρα ομώνυμης τοπικής κοινότητας και δημοτικής ενότητας του Δήμου Τεμπών. Η τοπική κοινότητα είναι χαρακτηρισμένη ως αγροτικός ορεινός οικισμός, με έκταση 51,448 χμ² (2011).

Πληθυσμός

Η ιστορία του οικισμού

Το χωριό δεν είναι με ακρίβεια γνωστό πότε πρωτοδημιουργήθηκε. Στη μεσαιωνική εποχή πάντως, η περιοχή των Αμπελακίων ήταν μέλος ενός πολίσματος – φρουρίου μέσα στην κοιλάδα των Τεμπών, του Λυκοστομίου (μετέπειτα Μπαμπά) και μάλλον με την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393 - 1394 οι κάτοικοι του βυζαντινού Λυκοστομίου ανέβηκαν στα βουνά της Όσσας. Τα Αμπελάκια έγιναν οικισμός με αυτό το όνομα, μεταξύ 1454 και 1455 από πρωτοβουλία ενός Τούρκου τιμαριούχου, ο οποίος συγκέντρωσε στην περιοχή χωρικούς που δεν είχαν γη, ούτε ανήκαν σε γη άλλων και τους έβαλε να ζήσουν και να δουλέψουν στα χωράφια της περιοχής του. Η ημερομηνία φαίνεται σε έγγραφο (τα χειρόγραφα του Maliyeden Mudevver) που είναι απογραφή και φορολογική καταγραφή της Θεσσαλίας, στης οποίας το φύλο 22α αναφέρεται η ίδρυση του οικισμού τη συγκεκριμένη χρονολογία. Περιγράφοντας το μέρος οι Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς στη «Νεωτερική Γεωγραφία» τους, γράφουν «….ότι σε μικρή απόσταση από αυτήν (την κοιλάδα των Τεμπών) ως μισή ώρα μακριά από την δεξιά όχθη του Πηνειού, και ως τρεις από τη θάλασσα προς δύσι, εις μια τοποθεσία κρημνώδη και λακκώδη (βρίσκονται τα Αμπελάκια)…» Όσον αφορά το όνομα του χωριού, κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι προέρχεται από το όνομα Αμφιλάκκια, δηλ. ανάμεσα σε δυο λάκκους, ενώ πιο πιθανό φαίνεται να το χωριό να πήρε το όνομά του από τα πολλά μικρά αμπέλια που καλλιεργούνταν κάποτε εκεί.

Κατά την Τουρκοκρατία

Τα Αμπελάκια τον καιρό της Τουρκοκρατίας ήταν από τα τυχερά χωριά που είχαν κάποια προνόμια και επίσης δεν κατοικούνταν από Τούρκους και έτσι οι ‘Ελληνες μπόρεσαν πιο απρόσκοπτα και μόνο για το δικό τους συμφέρον να καλλιεργούν τα χωράφια τους και να ασκούν τις βιοτεχνικές δραστηριότητές τους, όπως την υφαντουργία, τη μεταξουργία, τη νηματοβαφή, την αμπελοκαλλιέργεια, κ.α.. Οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι μόνο σε πληρωμή του φόρου υποτέλειας και αφού γινόταν αυτό ήταν παντελώς ελεύθεροι να αυτοδιοικούνται.

ο οικισμός

Ο οικισμός αναπτύχθηκε πάνω στον άξονα του κεντρικού δρόμου που οδηγεί στο παζάρι της κωμόπολης, και από κει και πέρα στα χωράφια, τα αμπέλια, στα βαφεία, και το σχολείο. Στο παζάρι, την καρδιά κάθε οικισμού, βρίσκεται η πλατεία, τα μαγαζιά λιανικής, ο φούρνος, τα καφενεία και η εκκλησία. Πλήθος στενοσόκκακα οδηγούν στα σπίτια του οικισμού, περίπου 600 και ξεκινούν από το κεντρικό δρόμο σε οξεία γωνία για να αμβλύνουν τη μεγάλη κλίση του εδάφους. Οι δρόμοι είναι όλοι λιθόστρωτοι και σε μερικά σημεία – τα επικίνδυνα σημεία με μεγάλη κατωφέρεια – έχουν κατασκευαστεί σκαλοπάτια. Ο οικισμός είχε 2 εκκλησίες, τον Άγιο Γεώργιο χτισμένο γύρω στο 1720 και την Αγία Παρασκευή, χτισμένη πριν το 1580. Άλλα σημαντικά κτίσματα είναι το επισκοπικό μέγαρο της Επισκοπής Πλαταμώνος και Λυκοστομίου, το σχολείο, η βιβλιοθήκη, η θεατρική αίθουσα, το νοσοκομείο, οι κρήνες, και τα γεφύρια. Το παλαιότερο κτίριο στα Αμπελάκια είναι το κτίριο της Επισκοπής που χρονολογείται από το 1763. Τα απλά σπίτια της πόλης είναι διώροφα και ελεύθερα από όλες τις πλευρές. Στο ισόγειο (κατώι) γίνονταν οι καθημερινές δουλειές της οικογένειας και το χειμώνα συχνά κοιμόντουσαν και εκεί, λόγω του ότι ήταν ζεστότερο από τον επάνω. Στο κατώι υπήρχε ένας ελεύθερος ανοιχτός χώρος, η μέσα αυλή, από την οποία ξεκινούσε η εξωτερική σκάλα για τον επάνω όροφο (ανώι). Στη μέσα αυλή υπήρχε και το κελάρι, για την αποθήκευση τροφίμων και ξύλων, καθώς και πηγάδι. Στον επάνω όροφο ήταν οι κρεβατοκάμαρες της οικογένειας και ο χώρος υποδοχής των ξένων. Διάσημα αρχοντικά σπίτια είναι του Γεωργίου Σβαρτς που χτίστηκε το 1787 - 1798, του αδερφού του Δημητρίου Σβαρτς του 1803, του Ευθυμιάδη του 1740 σπουδαίο δείγμα κλειστής αρχιτεκτονικής, του Σολωμού του 1744, του Κρασούλη του 1797. Σήμερα διατηρούνται 17 αρχοντικά με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Αρχοντικό που έχει διατηρηθεί είναι το τριώροφο του Γεωργίου Σβαρτς (ή Μαύρου) που η κατασκευή του κράτησε από το 1787 μέχρι το 1798. Το σπίτι ήταν κα η έδρα της Κοινής Συντροφίας όπως λεγόταν τότε ο συνεταιρισμός των Αμπελακίων, που περιείχε εκτός των άλλων το ταμείο, το θησαυροφυλάκιο της εταιρείας στο ισόγειο και αίθουσα συνεδριάσεων στον πρώτο όροφο.

Ο συνεταιρισμός των Αμπελακίων

Στα τέλη του 18ου αιώνα οι κάτοικοι των Αμπελακίων που επεξεργάζονταν κόκκινα νήματα τα οποία έβαφαν με βαφή που παρήγαγαν από το φυτό ριζάρι αποφάσισαν να συνεταιριστούν για να αντιμετωπίσουν τον εξωτερικό ανταγωνισμό. Αρχικά δημιουργήθηκαν μικροί συνεταιρισμοί αλλά το 1778 ενώθηκαν σε έναν. Πρόεδρος του συνεταιρισμού ήταν ο Αμπελακιώτης Γεώργιος Μαύρος. Ο συνεταιρισμός των Αμπελακίων θεωρείται ο πρώτος παγκοσμίως. Στο διάστημα λειτουργίας του συνεταιρισμού τα Αμπελάκια γνώρισαν μεγάλη ακμή και ανάπτυξη. Τα σπίτια των κατοίκων έγιναν πλουσιότερα και κτίστηκαν πολλά αρχοντικά, πολλά από τα οποία έχουν αναπαλαιωθεί σήμερα. Ο συνεταιρισμός διατηρήθηκε μέχρι το 1812 οπότε διαλύθηκε. Οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν στην διάλυση του συνεταιρισμού ήταν η εφεύρεση της ανιλίνης που παρήγαγε ίδιο αποτέλεσμα με το ριζάρι και ήταν φθηνότερη, οι συγκρούσεις μεταξύ των μελών του συνεταιρισμού και η υψηλή φορολογία που επέβαλε στους κατοίκους ο Αλή Πασάς. Παράλληλα μεγάλο πλήγμα δέχτηκε ο συνεταιρισμός από την πτώση της Ευρωπαϊκής οικονομίας λόγω των Ναπολεόντειων πολέμων. Μετά το τέλος του συνεταιρισμού ο οικισμός των Αμπελακίων άρχισε να παρακμάζει.

= Ο συνεταιρισμός των Αμπελακίων σε λογοτεχνικά βιβλία

= Το κόκκινο της Ανατολής Κέδρος, (1991) από την Άννα Γκέρτσου-Σαρρή, Κρατικό Βραβείο Εφηβικού Βιβλίου. (εφηβικό ιστορικό μυθιστόρημα)

Το αρχοντικό του Γεώργιου Μαύρου (Σβαρτς)

Το αρχοντικό του Γεώργιου Μαύρου ή Σβαρτς είναι το πιο εντυπωσιακό από τα πολλά αρχοντικά σπίτια που υπάρχουν στα Αμπελάκια. Το κτίριο το 1965 αγοράστηκε από το δημόσιο και σήμερα είναι ανοικτό στο κοινό. Ο Γεώργιος Μαύρος ήταν ο πρόεδρος του συνεταιρισμού των Αμπελακιωτών. Οι Γερμανοί και οι Αυστριακοί με τους οποίους εμπορευόταν του είχαν δώσει και το όνομα Σβαρτς με το οποίο έμεινε γνωστός. Ο Μαύρος κατασκεύασε στα Αμπελάκια ένα μεγάλο αρχοντικό το οποίο αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα δείγματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Το Αρχοντικό, που διατηρείται ακόμα και είναι επισκέψιμο είναι πέτρινο, τριώροφο, με τον πάνω όροφο να προεξέχει ελαφρά. Το κτίριο διαθέτει ξύλινη επένδυση και πλούσια διακόσμηση που περιλαμβάνει τοιχογραφίες, και ξυλόγλυπτες οροφές.

Ελληνομουσείον - Μανιάρειος σχολή

Ελληνομουσείον ονομάστηκε το σχολείο που ιδρύθηκε στο χωριό το 1749. Το σχολείο λειτούργησε στο πρόναο της εκκλησίας που σήμερα είναι θεμελιωμένη η Αγία Παρασκευή. Σε αυτό το σχολείο καλούσαν διάσημους Έλληνες δασκάλους και ανάμεσά τους τον Γρηγόριο Κωνσταντά, (δίδαξε από το 1794 μέχρι το 1802), τον Άνθιμο Γαζή, (δίδαξε εκεί για 3 μήνες), τον Ευγένιο Βούλγαρη, τον Νεόφυτο Δούκα, τον Κωνσταντίνο Κούμα και πολλούς άλλους. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το 1882 φοιτούσαν στη σχολή αυτή 300 μαθητές και από τα γειτονικά χωριά. Σε αυτό διδάσκονταν Αρχαία Ελληνικά, Φιλοσοφία, ανώτερα Μαθηματικά και Φυσικές επιστήμες. Με έξοδα της Αμπελακιώτικης κοινότητας και με το ποσό των 21.500 φλορινίων, ο Άνθιμος Γαζής έγραψε και εξέδωσε το «Λεξικό της ελληνικής γλώσσας», το οποίο τελικά τυπώθηκε στη Βιέννη το 1809.

Αργότερα, με την πτώχευση της Κοινής Συντροφίας το σχολείο παρήκμασε και τελικά το αντικατέστησε, πολύ αργότερα, από το 1879 και μετά, η Μανιάρειος σχολή, κληροδότημα του αμπελακιώτη Διαμαντή Μάνιαρη (1789 - 1871). Το σχολείο που απόκτησε πλούσια και φημισμένη βιβλιοθήκη κατέρρευσε από σεισμό το 1928. Το 1932 ανεγέρθη άλλο στη θέση του, το οποίο λειτούργησε μέχρι το 1986. Αλλά και κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων οι Αμπελακιώτες βοήθησαν πολλαπλά. Πολλοί έμποροι της διασποράς ανήκαν στη Φιλική Εταιρεία και όντας οικονομικά εύρωστοι δαπάνησαν μεγάλα ποσά για την οργάνωση του αγώνα αλλά πήραν και μέρος και στον ένοπλο αγώνα όταν ξέσπασε.

Στο νέο ελληνικό κράτος

Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην υπόλοιπη Ελλάδα το 1881, τα Αμπελάκια αποτέλεσαν Δήμο με συνολικό πληθυσμό 3.037 κατοίκους, μαζί με τα χωριά Μπαμπά, Σπηλιά και Λασποχώρι. Με τη διοικητική μεταρύθμιση του 1912 ο Δήμος χωρίστηκε στις κοινότητες των Αμπελακίων, του Μπαμπά (σημερινά Τέμπη), της Σπηλιάς και του Λασποχωρίου (σημερινού Ομολιού). Ο πληθυσμός είχε συχνές αυξομειώσεις. Χαρακτηριστικά:

1466/1467: 20 νοικοκυριά, 9 άγαμοι, 4 χήρες 1569/1570: 200 νοικοκυριά 1781: 6.000 κάτοικοι 1800: 4.000 κάτοικοι 1879: 1.900 κάτοικοι 1905: 1.454 κάτοικοι 1916: 1.775 κάτοικοι 1940: 2.500 κάτοικοι 1963: 900 κάτοικοι 1981: 487 κάτοικοι 2001: 511 κάτοικοι (Αμπελάκια: 435, Τέμπη: 76)

Παραπομπές

Βιβλιογραφία

Ηλίας Νικολόπουλος, Τα αμπελάκια και οι συντροφιές τους: προσέγγιση στο χαρακτήρα τους, Τα Ιστορικά, τομ.13, τ/χ.24-25 ( Ιούνιος-Δεκέμβριος 1996),σελ.85-104

Πηγές

Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1981, 2006 (ΠΛΜ) Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς, 1963 (ΠΛ)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ιστορία Αμπελακίων Η ιστοσελίδα της κοινότητας των Αμπελακίων