Πληροφορίες
Οι Μέλανες είναι χωριό της πεδινής δυτικής Νάξου, σε υψόμετρο 110-160 μέτρων και 414 κατοίκους (απογραφή 2011). Απέχει 9χλμ από την Χώρα της Νάξου. Βρίσκεται σε παράκαμψη ενός χιλιομέτρου του οδικού άξονα Χώρας Νάξου - Κουρουνοχώρι - Κυνιδάρου και μεταξύ των χωριών Άγιος Θαλάλαιος και Κουρουνοχώρι. Είναι κτισμένο σε βορειοανατολική πλευρά λόφου απέναντι από τους Μύλους. Οι Μέλανες στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μαζί και με τ΄ άλλα γύρω χωριά ήταν αγροτικοί τροφοδότες των ορεινών χωριών της Νάξου και κυρίως του Κινίδαρου, της Κεραμωτής και της Κορώνου. Παλαιότερα ήταν έδρα ομώνυμης κοινότητας στην οποία περιλαμβάνονταν τα χωριά Άγιος Θαλάλαιος, το Γραμπούνι, οι Κάμπονες, το Κουρουνοχώρι και οι Μύλοι. Διαθέτει δημοτικό σχολείο και ήταν από τα πρώτα χωριά της Νάξου με τηλεγραφείο. Ο ιερός ναός του χωριού είναι αφιερωμένος στους Αγίους Αποστόλους. Σήμερα οι Μέλανες υπάγονται στο δήμο Νάξου & Μικρών Κυκλάδων.
Πληθυσμιακά στοιχεία
(*) Στις απογραφές 1879, 1889, 1896 και 1907 συναθροίζονται και οι κάτοικοι των οικισμών Κουρουνοχωρίου και Μύλων οι οποίοι αναγνωρίστηκαν στην απογραφή του 1920.
Διοικητικές μεταβολές
Το 1835, με 275 κατοίκους (65 οικογένειες), προσαρτάται στον νεοϊδρυθέντα δήμο Βίβλου της επαρχίας Νάξου, με έδρα τον οικισμό Γαλανάδο. Το 1912, αποφασίζεται οι οικισμοί που έχουν πάνω από 300 κατοίκους και σχολείο στοιχειώδους εκπαίδευσης, να αποτελέσουν αυτοτελείς κοινότητες. Οπότε ο οικισμός των Μελάνων αποσπάται από το δήμο Βίβλου και ορίζεται έδρα της κοινότητας Μελάνων. Το 1997, με την εφαρμογή του προγράμματος Καποδίστριας (νόμος 2539/97), ο οικισμός προσαρτάται στο δήμο Νάξου. Συγκεκριμένα, με το πρόγραμμα Καποδίστριας, ήταν έδρα στο Δημοτικό Διαμέρισμα Μελάνων, του Δήμου Νάξου, του νομού Κυκλάδων, στο γεωγραφικό διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου Πελάγους. Το 2010, με την εφαρμογή του προγραμματος Καλλικράτης (νόμος 3852/2010), ο οικισμός προσαρτάται στο νεοσύστατο δήμο Νάξου & Μικρών Κυκλάδων. Σήμερα, μετά τη τελευταία μεταβολή του 2010 (πρόγραμμα Καλλικράτης), αποτελεί μαζί με τους οικισμούς Άγιο Θαλέλαιο ( 106 κ.), Κουρουνοχώρι ( 105 κ.) και Μύλους ( 27 κ.) την Τοπική Κοινότητα Μελάνων ( 652 κ.), ;όπου έχει οριστεί έδρα. Η τ.κ. Μελάνων υπάγεται στη Δημοτική Ενότητα Νάξου, του δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, της περιφερειακής ενότητας Νάξου (του πρώην νομού Κυκλάδων), στην περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου.
Αρχαιολογικά και ιστορικά αξιοθέατα
Περιοχή του Φλεριού
Στο Φλεριό στην αρχαιότητα (αλλά και στις μέρες μας) υπήρχε άφθονη ροή τρεχούμενων υδάτων που τροφοδοτούσαν την περιοχή. Ο πλούτος αυτός, μαζί με την ύπαρξη μαρμάρων ευνόησαν την ανάπτυξη λατομείων, εργαστηρίων και σχολών γλυπτικής τον 6ο αιώνα π.Χ. Τα αξιοθέατα στην περιοχή είναι:
Το ιερό του Φλεριού, όπου κοντά του υπάρχουν ημιτελείς δύο κούροι από τους οποίους ο ένας είναι εύκολα προσβάσιμος, ενώ ο δεύτερος είναι στην κοντινή περιοχή «Φαράγκι» και απαιτεί λίγη πεζοπορία. Οι κούροι είναι ημιτελείς γιατί τους ολοκλήρωναν στο σημείο που τους τοποθετούσαν. Ο λόγος ήταν ότι φοβόντουσαν μην γίνει κάποιο ατύχημα, όπως έγινε σε αυτούς τους δύο, και πάθουν κάποια ζημιά κατά τη μεταφορά τους. Το υδραγωγείο του Φλεριού, που στην αρχαϊκή και ρωμαϊκή εποχή μετέφερε νερό στην αρχαία πόλη της Νάξου. Αν και για την εποχή του ήταν μεγάλο έργο και η κατασκευή του χρειάστηκε πολλά χρόνια, στις μέρες μας έχουν απομείνει κάτι λίγα ερείπια.
Περιοχή Καλαμίτσια
Σε απόσταση 2 χλμ από τις Μέλανες υπάρχει το «παλάτι των Ιησουιτών». Κατασκευάστηκε το 1673 από τον μοναχό Ροβέρτο Σωζέ. Στις μέρες μας είναι εγκαταλελειμμένο και ερειπωμένο.
Τα περιβόλια των Μελάνων
Πρόκειται για μια κατάφυτη περιοχή με αναβαθμίδες που αρδεύονται με φυσική ροή από την πηγή του Φλεριού. Τα περισσότερα δέντρα που συναντάει κανείς είναι πορτοκαλιές, λεμονιές, βερικοκιές, αχλαδιές και βυσσινιές. Το σύστημα διανομής του νερού είναι οργανωμένο έτσι ώστε κάθε περιβολάρης να έχει δικαίωμα χρήσης μία ώρα περίπου κάθε βδομάδα. Μέχρι το πρόσφατο παρελθόν τα περιβόλια ήταν υπό φράγκικη κατοχή. Μετά την απελευθέρωση του 1945 οι Μελανίτες επαναστάτησαν και πέτυχαν τη διανομή των περιβολιών στους ντόπιους αγρότες.
