Η Ηρακλειά είναι το δυτικότερο νησί του συμπλέγματος των Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων με επιφάνεια 18,078 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Βρίσκεται στα νότια της Νάξου και απέχει 18 ναυτικά μίλια από τη Χώρα της Νάξου (περίπου 1 ώρα και 15 λεπτά διαδρομής με το πλοίο της γραμμής) και 2,5 ναυτικά μίλια από τα νότια ακρωτήρια Γαϊτάνι και Κατωμέρι της Νάξου. Η Ηρακλειά έχει 151 κατοίκους και αποτελείται από δύο οικισμούς: τη Παναγία ή Χώρα και τον Άγιο Γεώργιο όπου βρίσκεται το λιμάνι του νησιού. Το λιμάνι διαθέτει πόσιμο νερό για την εξυπηρέτηση των επιβατών των σκαφών που το προσεγγίζουν. Το νησί διαθέτει επίσης ελικοδρόμιο. Στην Ηρακλειά δεν υπάρχει σταθμός βενζίνης ούτε τραπεζική εξυπηρέτηση. Οι περισσότεροι κάτοικοι του νησιού ασχολούνται με την κτηνοτροφία και τη γεωργία, με κύρια προϊόντα του τα τυριά, τα κρέατα (κατσίκι, αρνί και χοιρινό), τη φάβα και το θυμαρίσιο μέλι. Τους θερινούς μήνες αρκετοί κάτοικοι της Ηρακλειάς ασχολούνται με τον τουρισμό.

Γενικά

Είναι το δυτικότερο κατοικήσιμο νησί του συμπλέγματος των λεγομένων Μικρών Ανατολικών Κυκλάδων. Οι τρεις συνοικισμοί της, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Γεώργιος και Παναγιά αποτελούν ανεξάρτητη κοινότητα, την Ηρακλειά, που υπάγεται στην επαρχία Θήρας (Σαντορίνη). Πρωτεύουσα της νήσου είναι ο συνοικισμός Παναγιά. Οι κάτοικοί της το 1940 αριθμούσαν τους 227 ενώ το 2001 έφθαναν τους 151. Ωστόσο, ο οικισμός «Αγ. Αθανάσιος», τα τελευταία χρόνια έχει ερημωθεί και την θέση των σπιτιών πήραν οι στάνες και τα ζώα για την κτηνοτροφική δραστηριότητα του νησιού.

Μορφολογία

Έχει σχήμα ρομβοειδές με μία βόρεια απόληξη που καταλήγει στο ακρωτήριο Μεγάλη Πούντα σε αντιδιαστολή με το νοτιότερο των ανατολικών ακτών ακρωτήριο Μικρή Πούντα όπου και ο όρμος Τουρκαύλακο ή Αγίου Γεωργίου. Άλλοι όρμοι στην ίδια πλευρά είναι το Λιβάδι, απέναντι από το οποίο βρίσκεται η νησίδα Βενέτικο και νοτιότερα βρίσκεται ο ορμίσκος Τουρκοπήγαδο. Δυτικά βρίσκεται ο ορμίσκος της Αλημνιάς, απέναντι από το οποίο βρίσκονται οι βραχονησίδες Μικρός και Μεγάλος Αβέλας, (κοινώς Αβελονήσια), και ΒΔ. οι όρμοι Βουρκαριά, του «Σμυρνιού τ΄ αυλάκι» και βορειότερα ο ορμίσκος «Βορεινή Σπηλιά». Στον ορμίσκο της Αλημνιάς επίσης, υπάρχει βυθισμένο σε μικρό βάθος (περίπου 6 μέτρα) ένα αεροπλάνο του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, Γενικά είναι λοφώδης νήσος με υψηλότερη κορυφή του Πάπα που έρχεται σχεδόν κάθετα προς τη θάλασσα σχηματίζοντας κάθετους βράχους με απρόσιτα μικροσπήλαια. Στους πρόποδες αυτού βρίσκεται η θέση Μέριχας όπου υφίστανται δύο πηγές. Στους ΒΔ. πρόποδες του Πάπα βρίσκονται δύο αξιόλογα σπήλαια το μεγαλύτερο των οποίων είναι του Αγίου Ιωάννη, καλούμενο και σπήλαιο Αη Γιάννη ή σπήλαιο τ(ου) Αγιάννη, που κοσμείται και με σταλακτίτες.

Κοιτάσματα

Στην Ηρακλειά έχουν εντοπιστεί επίσης κοιτάσματα σμύριδας και ορυκτού σιδήρου και πολλές πηγές γλυκού ύδατος. Η πρώτη γεωλογική έρευνα της νήσου έγινε από τον Σωκρ. Παπαβασιλείου ο οποίος δημοσίευσε τα αποτέλεσμα των ερευνών του το 1907 στο περιοδικό Αρχιμήδης με γεωλογικό χάρτη της Ηρακλειάς σε κλίμακα 1:73.000. Σύμφωνα με αυτόν η Ηρακλειά αποτελείται στο μεγαλύτερο μέρος της από κρυσταλλοφυείς σχιστόλιθους που εναλλάσσονται με παχιές στοιβάδες μαρμαρυγιακού και αμφιβολικού σχιστόλιθου και μαρμάρου. Τα πετρώματα αυτά βρίσκονται «εμπτυγμένα» μέσα σε ρηξιγενείς λεκάνες ενώ προς τη βόρεια ακτή φέρονται άπτυκτα ως ανοικτόχρωμα αποθέματα (ασβεστολιθικού ψαμμίτη) με νεογενή σχετικά ηλικία. Η καλλιεργήσιμη γη της, έφθανε άλλοτε (το 1960) τα 1.000 περίπου στρέμματα. Έτσι ανάλογη ήταν και η παραγωγή σε δημητριακά, καπνό και όσπρια, καθώς και σε τυρί, μυζήθρα και μέλι.

Βιοποικιλότητα

Είναι αξιοσημείωτο ότι το νησί, παρά τη μικρή του έκταση, χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα πλούσια βιοποικιλότητα. Τα πουλιά είναι ο τομέας της πανίδας που έχει μελετηθεί περισσότερο στην Ηρακλειά. Μέχρι το τέλος του 2010 είχαν καταγραφεί 175 είδη πουλιών, αρκετά εκ των οποίων απειλούμενα και προστατευόμενα σε παγκόσμιο επίπεδο. Από αυτά τα 26 ήταν αρπακτικά.

Ο κύριος λόγος για τον οποίο η Ηρακλειά είναι κατάλληλη για καταφύγιο των αρπακτικών, είναι οι απότομοι, κατακόρυφοι γκρεμοί στους οποίους, λόγω της έντονης διάβρωσης που έχουν υποστεί, έχουν δημιουργηθεί κατάλληλες θέσεις για το φώλιασμα των αρπακτικών. Τα πιο σημαντικά αρπακτικά που συναντάμε στην Ηρακλειά είναι το Όρνιο (Gyps fulvus), ο Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae) και ο Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus).

Οικισμοί

Στην Ηρακλειά υπάρχουν οι οικισμοί Άγιος Γεώργιος που βρίσκεται στον ομώνυμο όρμο, απ΄ όπου είχε πάρει το όνομα κατά καιρούς και η νήσος, ο οικισμός Παναγιά, πρωτεύουσα της νήσου που βρίσκεται στους πρόποδες του Πάπα, και ο οικισμός Άγιος Αθανάσιος που βρίσκεται στο δυτικό μέρος του νησιού. Στον όρμο Λιβάδι αναπτύχθηκε μικρός οικισμός παρά το περίβολο παλαιού φρουρίου καλούμενο «Κάστρο». Η πρωτεύουσα Παναγιά συνδέεται με ασφαλτοστρωμένο δρόμο μήκους 4,5 χλμ. με το λιμάνι του Αγ. Γεωργίου. Επίσης ένας άλλος ασφαλτοστρωμένος επίσης δρόμος συνδέει την Παναγιά με την παραλία Τουρκοπήγαδο μήκους 2,5 χλμ. περίπου. Τα ονόματα των οικισμών προέρχονται από τς ομώνυμες εκκλησίες που έχουν ανεγερθεί σε αυτούς ιδιαίτερα εκείνη του οικισμού Παναγίας είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Παναγίας που οι εργασίες ανέγερσης ξεκίνησαν το 1919 μέχρι το 1930 και τελικά ολοκληρώθηκε στη δεκαετία του 1980. Αντίθετα ο ναός του Αγίου Γεωργίου, του ομώνυμου οικισμού είναι παλαιότερος, φέρεται να χτίστηκε το 1834 και και να ανακαινίσθηκε το 1987.

Εκπαίδευση

Στην Ηρακλειά λειτουργεί δημοτικό σχολείο και νηπιαγωγείο. Η επίσημη έδρα των σχολείων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης βρίσκεται στο χωριό Παναγιά αν και κατά τα τελευταία χρόνια, λόγω οικοδόμησης νέου διδακτηρίου, τα ανωτέρω σχολεία φιλοξενούνται στο κτίριο του Γυμνασίου με λυκειακές τάξεις που βρίσκεται στον οικισμό Αγ. Γεώργιος. Κατά το διδακτικό έτος 2017-2018 στο δημοτικό σχολείο φοιτούν 3 μαθητές ενώ στο νηπιαγωγείο 2 μαθητές.

Αρχαιότητες

Επίσης στη νησίδα αυτή σώζονται λείψανα αρχαίων οικισμών και τάφων καθώς και ερείπια των αρχαίων ιερών της θεάς Τύχης και του Λοφίτου Διός. Στοιχεία που δηλώνουν ότι από το 3.000 π.Χ. είχε σημαντική ανάπτυξη στον ευρύτερο κυκλαδικό πολιτισμό. Στους νεότερους χρόνους τα πολλά σπήλαια της νήσου χρησίμευσαν κατά καιρούς ως κρησφύγετα πειρατών και λαθρεμπόρων, εξ ου και οι διάφορες ονομασίες των ορμίσκων. Στη θέση Λιβάδι έχει εντοπιστεί φρούριο Ιστορικών χρόνων. Το νησί υπήρξε κρησφύγετο πειρατών επί Τουρκοκρατίας.

Εκκλησιαστικά

Κατά τον 16ο αιώνα η Ηρακλειά με το όνομα Ηρακλείτσα αποτελούσε εκκλησιαστικά μέρος της πατριαρχικής εξαρχίας όπου ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Ματθαίος Β΄ παραχώρησε τη νήσο στον πρωτοκανόναρχο της Μεγάλης Εκκλησίας Μιχαήλ. Την παραχώρηση αυτή επικύρωσε τον Φεβρουάριο του 1602 ο αμέσως επόμενος Πατριάρχης Νεόφυτος Β΄ ο από Αθηνών. Το 1646 η νήσος περιήλθε στην τότε Αρχιεπισκοπή Σίφνου, μαζί με τα νησιά Αμοργός, Πολύκανδρος (η σημερινή Φολέγανδρος), Ανάφη, Νιός (σημερινή Ίος), Μύκονος, Σέριφος, Σίκινος και Αστυπάλαια.Υπήρχαν όμως περίοδοι κατά τις οποίες το νησί ήταν ερημωμένο εξ’ αιτίας των επιδρομών των πειρατών. Προς το τέλος του 18ου αιώνα και μέχρι το 1826, το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού είχε γίνει άγονο με ελάχιστα χωράφια καλλιεργήσιμα («μετόχια») για τις ανάγκες των μοναχών του μοναστηριού της Χοζοβιώτισσας της Αμοργού ή και εκτάσεις για τη βοσκή των ποιμνίων τους. Είναι γνωστό ότι η Ηρακλειά ανήκε στην ιδιοκτησία του μοναστηριού. Το έτος 1826 άρχισε η παράνομη εποίκηση μερικών κατοίκων της Αιγιάλης Αμοργού οι οποίοι άρχισαν να εκχερσώνουν το νησί. Το 1831 όμως το Μοναστήρι επιτρέπει και σε άλλους Αιγιαλίτες να έλθουν στην Ηρακλειά και υπογράφει μαζί τους συμβόλαιο δεκαετούς διάρκειας με δικαίωμα κατοχής και εκμετάλλευσης της γης και κατανομής των προϊόντων κατά 50%.

Αξιοθέατα

Στα αξιοθέατα που παρέχει η Ηρακλειά περιλαμβάνονται:

Η κορυφή του Πάπα, με υψόμετρο 420 μ. Βρίσκεται στο νότιο τμήμα κοντά στον οικισμό Παναγιά. Το κάστρο του Λιβαδιού πέριξ του οποίου έχουν εντοπιστεί πολλά αρχαιολογικά ευρήματα από τη νεολιθική εποχή. Ο οικισμός Άγιος Αθανάσιος που σήμερα έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί πλην όμως παρουσιάζει μία ενδιαφέρουσα ρυμοτομία με κυκλαδική αρχιτεκτονική. Το Σπήλαιο του Αη-Γιάννη με το πλούσιο διάκοσμο από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Είναι το μεγαλύτερο σπήλαιο των Κυκλάδων με έκταση 2000 τ.μ. Κοντά σ΄ αυτό βρίσκεται ένα μικρότερο με την ονομασία Σπηλιά του Κύκλωπα. Και τα δύο βρίσκονται στο νοτιοδυτικό τμήμα της νήσου. Ο όρμος Μέριχας, στη ΝΑ. πλευρά της νήσου, με τις απότομες και βραχώδεις ακτές του ύψους 100 μ. ιδιαίτερα ασφαλής όρμος σε δυτικούς, βορειοδυτικούς και βόρειους ανέμους. Καθώς και τα εξωκλήσια Ταξιάρχης, Προφήτης Ηλίας, Αγίας Παρασκευής, Αγίου Μάμα, Αγίου Αθανασίου και Αγίου Ιωάννη. Στη τουριστική αξιοποίηση της νήσου περιλαμβάνονται και 8 μονοπάτια που διαμορφώθηκαν πάνω σε παλαιά που προσφέρουν την ευκαιρία στον επισκέπτη να γνωρίσει περισσότερο τη φυσική ομορφιά των τοπίων με την πανίδα και χλωρίδα της νήσου σε συνδυασμό άθλησης, εξερεύνησης και φωτογράφησης. Τα μονοπάτια αυτά είναι:

Διαδρομή οικισμός Παναγιά – κορυφή Πάπα, απόσταση 2 χλμ., χρόνος 1 ώρα. Διαδρομή οικισμός Παναγιά – Φτερό Μέριχα, απόσταση 1,5 χλμ. χρόνος 45 λεπτά Διαδρομή οικισμός Παναγιά – Σπήλαιο, απόσταση 2,6 χλμ., χρόνος 1,5 ώρα. Διαδρομή οικισμός Άγ. Αθανάσιος – Σελλάδι, απόσταση 1 χλμ., χρόνος 30 λεπτά. Διαδρομή οικισμός Άγ. Αθανάσιος – Αβέρου, απόσταση 3,4 χλμ., χρόνος 1,5 ώρα Διαδρομή Αβέρου – Σπήλαιο, απόσταση1,5 χλμ., χρόνος 45 λεπτά. Διαδρομή οικισμός Άγ. Γεώργιος – Άγιος Αθανάσιος, απόσταση 2,9 χλμ., χρόνος 1 ώρα. Διαδρομή οικισμός Άγ. Γεώργιος – Βορεινή Σπηλιά, απόσταση 1,3 χλμ., χρόνος μισή ώρα. Επίσης επί ασφαλτοστρωμένου δρόμου οι δύο διαδρομές:

Οικισμός Παναγία – Τουρκοπήγαδο απόσταση 2,3 χλμ. και Λιμάνι Αγ. Γεωργίου – Λιβάδι – Οικισμός Παναγιά, απόσταση 4,5 χλμ.

Συγκοινωνία

Έχει ένα λιμένα από τον οποίο συγκοινωνεί με τα πλησιέστερα νησιά και με γραμμή αγόνου με τη Σύρο και τον Πειραιά. Ενώ κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής σεζόν συνδέεται ακτοπλοϊκά και με τα γύρω νησιά όπου πραγματοποιούνται μονοήμερες κυρίως εκδρομές.

Τεχνολογική πρωτοπορία

Στην Ηρακλειά και ειδικότερα στον όρμο του Αγίου Γεωργίου, τον Ιούνιο του 2007 εγκαταστάθηκε η πρώτη στον κόσμο αυτόματη πλωτή ανεμογεννήτρια που σε συνδυασμό φωτοβολταϊκών αποτελεί ταυτόχρονα μονάδα αφαλάτωσης. Η μονάδα αυτή που φέρει το ελληνικό όνομα «Υδριάδα» παράγει ενέργεια από ανανεώσιμη πηγή χωρίς να μολύνει το περιβάλλον δίνοντας την ιδανικότερη λύση στη λειψυδρία που μαστίζει κυρίως τους θερινούς μήνες το νησί.

Πρόεδροι της Κοινότητας Ηρακλειάς

1979-1990 Δημήτριος Κωβαίος 1991-2010 Θεοφάνης Γαβαλάς (19??-2011) Πέθανε στις 22 Ιανουαρίου 2011, έχοντας υπηρετήσει ως ο τελευταίος πρόεδρος της Κοινότητας πριν η τελευταία καταργηθεί. Στη μνήμη του καθιερώθηκε (2011) Φεστιβάλ.

Σημειώσεις

Λεπτομερείς ναυτιλιακές πληροφορίες για την Ηρακλειά παρέχει ο Ελληνικός Πλοηγός 2ος τόμος και ιδιαίτερα ο χάρτης ελληνικής έκδοσης: ΧΕΕ-34, που αποτελεί τον λιμενοδείκτη του λιμένα της, καθώς και ο ΧΕΕ-423 που καλύπτει όλες τις ΝΑ. Κυκλάδες.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Αεροφωτογραφίες της Ηρακλειάς Πληροφορίες για την Ηρακλειά (η αναφερόμενη έκταση είναι ανακριβής) Πολιτιστική Πύλη του αρχιπελάγους του Αιγαίου Αρχειοθετήθηκε 2013-07-02 at Archive.is Δημοτική Κοινότητα Ηρακλειάς

Παραπομπές