Η Φολέγανδρος είναι νησί των Κυκλάδων, μεταξύ της Σικίνου και της Μήλου. Απέχει 15 μίλια (ανατολικά) από τη Μήλο και 22 μίλια βορειοδυτικά από τη Σαντορίνη. Αποκαλείται επίσης και Πολύκαντρος ή Πολύκανδρος. Οι ακτές της είναι απόκρημνες και σχηματίζουν πολλά ακρωτήρια όπως το Καστέλι, ο Κυπάρισσος, η Ασπρόπουντα, ο Βιτσέντζος, η Γκρότα, το Λιβάδι, το Λιβαδάκι κ.ά. Το νησί έχει δύο μεγάλους οικισμούς. Πρωτεύουσα είναι η Χώρα (ή πόλη Φολέγανδρος), με 316 κατοίκους, χτισμένη στην ανατολική πλευρά, σε ύψωμα 200 μ. Ο άλλος οικισμός, η Άνω Μεριά, βρίσκεται βορειότερα με πληθυσμό 291 κατοίκων, και αποτελεί το πιο παραδοσιακό κομμάτι του νησιού. Είναι ο αγροτικός οικισμός με τα σπίτια να βρίσκονται σε απόσταση μεταξύ τους και να δημιουργούν τις λεγόμενες «θεμονιές». Μικρότεροι οικισμοί είναι ο Πετούσης και το λιμάνι του νησιού που είναι ο Καραβοστάσης, στο νοτιοανατολικό άκρο του, που απέχει από Πειραιά 102 μίλια και από Νάξο 32 μίλια. Οι κάτοικοι της νήσου ονομάζονται Φολεγανδρίτες ή Φολεγανδρινοί, και ειδικότερα της Χώρας (πρωτεύουσας), Χωραΐτες - Χωραΐτισσες.

Ιστορία

Μυθολογία-Αρχαιότητα

Η πρώτη αναφορά στο νησί γίνεται στην ελληνική μυθολογία, όπου αναφέρεται ότι πρωτοκατοικήθηκε από βοσκούς της Δυτικής Ελλάδας που έψαχναν για βοσκότοπους. Και καθώς οι βοσκοί αυτοί ήταν άντρες, το νησί ονομάστηκε Πολύανδρος. Απόηχος αυτής της πανάρχαιης ονομασίας είναι η μεταξύ των ναυτικών ονομασία του νησιού ως Πολύκαντρο. Σε συνέχεια, σύμφωνα με τη μυθολογία στο νησί ήρθαν οι Μινωίτες Κρήτες, με οδηγό τους τον γιο του βασιλιά της Κρήτης Μίνωα Φολέγανδρο, το όνομα του οποίου πήρε το νησί στους κατοπινούς χρόνους. Είναι γνωστό από ιστορικά κείμενα ότι το νησί αποτελούσε καταφύγιο καταδιωκομένων από την Κρήτη. Άλλωστε, «σιδηρά γη», εξαιτίας της τραχύτητας του εδάφους της την αποκαλεί και ο αρχαίος συγγραφέας Άρατος. Από επιγραφές που βρέθηκαν στη νήσο οι κάτοικοι κατά την ιστορική περίοδο πρέπει να ήταν Δωριείς από τη Σαντορίνη του γένους των Αιγιδών. Το 425 π.Χ. φέρεται να έχει ήδη κυριευθεί και να ήταν υποτελής των Αθηναίων, καταβάλλοντας ετήσιο φόρο 2.000 δραχμών, σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε στην Ακρόπολη των Αθηνών. Δεύτερη ιστορική αναφορά προέρχεται από επιγραφή που βρέθηκε στους Δελφούς παρά τον θησαυρό των Σιφνίων, του 4ου - 3ου αιώνα π.Χ. που η Φολέγανδρος φέρεται να συνέβαλλε οικονομικά στην επισκευή του ναού του Απόλλωνα, ή να αποτελούσε αποικία που ιδρύθηκε κατ΄ εντολή του Μαντείου. Τη Φολέγανδρο καταγράφουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Άρατος ο Σολεύς σαν "Σιδηρά Φολέγανδρο" χάρη στη σκληρότητα του εδάφους της, ο Στράβων και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος σαν "Φολέκανδρος". Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν το νησί ως τόπο εξορίας.

Μεσαίωνας-Νεότερα χρόνια

Επί Φραγκοκρατίας η Φολέγανδρος ανήκε στο Δουκάτο του Αιγαίου. Την κατέκτησε ο ιδρυτής του Δουκάτου Μάρκος Σανούδος το 1212 και ανέγειρε μεγάλο οχυρό φρούριο στο ψηλότερο σημείο της Χώρας, όπου και η αρχαία πόλη. Το νησί έμεινε υπό την κυριαρχία των Βενετών μέχρι το 1566, όταν και ερημώθηκε από τους Τούρκους πειρατές. Το 1617 οι Τούρκοι κατέλαβαν το νησί και το εξουσίαζαν μέχρι το 1821. Το έτος 1715 η Φολέγανδρος υπέστη λεηλασία και ερήμωση από τον πασά Τζανούμ Χότζα που υποδούλωσε τους κατοίκους της.

20ος αιώνας - Τόπος εξορίας

Κατά την περίοδο που ίσχυε ο θεσμός των εκτοπίσεων, δηλαδή μεταξύ 1928 και 1971, χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 29 νησιά του Αιγαίου ως τόποι εξορίας και φυλακής μεταξύ των οποίων και η Φολέγανδρος. Η αρχή έγινε το 1926 επί δικτατορίας Παγκάλου, όπου εκτοπίστηκαν στελέχη του ΚΚΕ, Γιώργος Κολοζώφ, Παντελής Πουλιόπουλος, Γιάννης Ζέβγος, Γιώργος Νίκολης, Περικλής Καρασκόγιας, Ορφέας Οικονομίδης κ.α. ως αυτονομιστές. Το 1937, το δικτατορικό Καθεστώς της 4ης Αυγούστου όρισε τα νησιά Άγιο Ευστράτιο, Ανάφη, Σίφνο και Φολέγανδρο ως τόπους εξορίας «των ήσσονος βαθμού σοβαρότητος κομμουνιστών». Μεταξύ των εξορισθέντων εκείνης της περιόδου στη Φολέγανδρο ήταν σημαντικές προσωπικότητες του πνεύματος όπως η Φούλα Χατζιδάκη, ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης κ.ά.

Μορφολογία εδάφους

Γενικά πρόκειται για ορεινό νησί, πετρώδες με απότομες ακτές. Οι αρχαίοι Έλληνες την αποκαλούσαν «σιδηράν». Κυριότερες κορυφές είναι στο νοτιοανατολικό τμήμα ο Άγιος Ελευθέριος (415 μ.), της Παναγίας (365 μ.), ο Τρούλος (312 μ.), ο Ορθόνικας (305 μ.) και στο βορειοδυτικό το Μεροβίγλι (310 μ.) και ο Προφήτης Ηλίας (285 μ.). Η σημαντικότερη κοιλάδα, το «Λιβάδι», βρίσκεται στο νότιο τμήμα. Μεγάλα ποτάμια δεν υπάρχουν, αλλά μόνο χείμαρροι. Πηγές υπάρχουν ελάχιστες και οι ανάγκες ύδρευσης καλύπτονται από στέρνες αποθήκευσης υδάτων. Το ανάπτυγμα των ακτών της Φολεγάνδρου φθάνει περίπου τα 32 χλμ. που παρουσιάζουν πλούσια εναλλαγή ακρωτηρίων όρμων και παραλιών. Σημαντικότεροι όρμοι είναι αυτοί περί τον ισθμό του Καραβοστάση στη νοτιοανατολική ακτή και της Αγκάλης ή Βαθύ στη νοτιοδυτική ακτή. Κυριότερα ακρωτήρια είναι το ακρωτήριο Κυπαρίσσι και το ακρωτήριο Κάστελλος στο βόρειο τμήμα και Ασπροπούντα νοτιοδυτικά του βορείου τμήματος.

Ακτογραφία

Η ακτογραφία της Φολεγάνδρου παρουσιάζει αρκετό αριθμό κολπώσεων και ακρωτηρίων. Κυριότερα ακρωτήρια, όρμοι και νησίδες του νησιού που απαντώνται κατά σειρά από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά και βορειοδυτικά (δεξιόστροφα) είναι:

Ακρωτήριο Κάστελλος, βορειο-βορειοδυτική εσχατιά Όρμος Αγίου Γεωργίου Ορμίσκος Σιφναίικα Παραλία Πλατιά Ακρωτήριο Καβαλάρη Όρμος Σερφιώτικο Ακτή Σύλλακα Ακτή Μαρουλίδες Ακτή Πιτσίνια Πόρτα Κατεργάκι Όρμος Βορίνα Ακρωτήριο Μεσοτρούλι Όρμος Πλάκας Ακρωτήριο Παναγίας Χοντρόκαβος Όρμος Αθερινός Ακρωτήριο Χονδρομουτσούνα Ακτή Αύλακας Όρμος Ντεμενέου Όρμος Καραβοστάσης Άκρα Βιντσέντζου Όρμος Λιβάδι Ορμίσκος Βαθύ Άκρα Βαθύ, το νοτιοανατολικότερο σημείο της νήσου Άκρα Γιωργίτσι Όρμος Κάτεργο Άκρα Διαπόρι, το νοτιοανατολικότερο σημείο της νήσου Στη συνέχεια προς δυτικά-βορειοδυτικά απαντώνται:

Ακτή Ντελαγκράντα Ακτή Κόκκινα Ακτή Αλατσάρια Ακτή Σκάλες Όρμος Λάκκος Ακτή Δογκάρια Άκρα Μέγα Ακτή Φράγκου Όρμος Βαθύ ή Αγκάλη, ο μεγαλύτερος του νησιού Άκρα Μέλισσα Ακτή Ασπροπούντα Ακτή Κεφαλές Ακρωτήριο Ασπροπούντα, το σημαντικότερο της νότιας πλευράς Όρμος Λιβαδάκι Ακτή Καρανικόλα Ακτή Κασέλες Όρμος Καλαμάκι Ορμίσκος Αυλάκι Όρμος Αμπέλι Ακτή Βάρσαμο Ακρωτήριο Κυπαρίσσι, το δυτικότερο σημείο του νησιού Στη συνέχεια προς βορειοανατολικά απαντώνται:

Ακτή Πλάκαρη Όρμος Δύο Αυλάκια Όρμος Λυγαριά, που είναι ο δυτικά σχηματιζόμενος του Ακρωτηρίου Κάστελλος

Κλίμα

Το κλίμα της Φολεγάνδρου είναι ξηρό, με εξαιρετικά λίγες βροχές. Το νησί είναι εξαιρετικά εκτεθειμένο σχεδόν όλη τη διάρκεια του έτους σε ισχυρούς βορείους ανέμους. Χαρακτηριστικό στοιχείο της έντασής τους είναι η κλίση που έχουν λάβει τα δέντρα του νησιού προς το νότο. Ειδικά το χειμώνα φτάνουν σε ένταση που εμποδίζουν ακόμα και την προσέγγιση από πλοία της γραμμής. Αυτό το στοιχείο έχει αρνητική επίδραση στην προοπτική κατασκευής διαφόρων εγκαταστάσεων –ιδίως λιμενικών και γεωργικών. Για την προστασία των καλλιεργειών έχουν κατασκευαστεί αναβαθμοί, ενώ την προστασία των οπωροφόρων κυκλικά τοιχία ανά δέντρο. Οι νότιοι άνεμοι σπανίζουν στο νησί. Πιο συχνά δημιουργούνται την άνοιξη. Όταν συμβαίνει αυτό, συνοδεύονται από ομίχλη η οποία είναι εντονότερη στη στεριά απ’ ότι στη θάλασσα.

Τουρισμός

Γνωστές παραλίες στο νότιο και δυτικό τμήμα είναι το Λιβάδι, το Λιβαδάκι, το Αμπέλι, το Δένδρο και το Αυλάκι. Στο νότιο το Λατινάκι και το Κάτεργο. Επίσης, δίπλα στο νοτινό όρμο της Αγκάλης, βρίσκονται τρεις παραλίες, Φυρά, Γαλύφος και Άγ. Νικόλαος. Στο λιμάνι βρίσκεται η παραλία του Καραβοστάση και λίγο ανατολικότερα η Βάρδια. Βόρεια, βρίσκονται οι παραλίες του Σερφιώτικου, της Λυγαριάς και του Αη Γιώργη. Οι ξενοδοχειακές υποδομές τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί πολύ, χωρίς όμως να επηρεάζουν το «χρώμα» του νησιού. Υπάρχουν καταλύματα για όλα τα γούστα και βαλάντια, στη Χώρα, τον Καραβοστάση, την Αγκάλη και την Άνω Μεριά. Η Φολέγανδρος είναι μοναδικό δείγμα νησιού των Κυκλάδων με πλατείες στη διαμόρφωση της Χώρας. Παραδοσιακά φαγητά είναι τα ματσάτα, που είναι τοπικά μακαρόνια και σερβίρονται συνήθως με κόκκορα κοκκινιστό, κατσίκι κοκκινιστό ή σουτζουκάκια, η καλασούνα ή κρεμμυδένια, όπως την αποκαλούν συχνά, καθώς και η καρπουζένια, γλυκό από καρπούζι, μέλι και σουσάμι(παστέλι) ψημένο στον φούρνο. Στη Φολέγανδρο, υπάρχει και τοπική τυροκομία με διάφορα τυριά όπως το σουρωτό (φρέσκο αιγοπρόβιο τυρί), το ξυνότυρο, το ανθότυρο και το «σκέτο» τυρί, ένα σκληρό τυρί που συνοδεύει ιδανικά τα ματσάτα. Οι συγκοινωνίες στο νησί γίνονται με λεωφορεία, συνδέοντας τον Καραβοστάση με τη Χώρα, την Αγκάλη και την Άνω Μεριά. Το καλοκαίρι μπορεί κάποιος να κάνει και τον γύρο του νησιού με καραβάκια ή να επισκεφτεί με αυτό κάποιες δυσπρόσιτες παραλίες.

Προστατευόμενος βιότοπος

Το μεγαλύτερο μέρος του νησιού είναι προστατευόμενος βιότοπος του Natura 2000. Πρόκειται για ένα βραχώδη βιότοπο με θαμνώδη βλάστηση και σπήλαια στα οποία βρίσκουν καταφύγιο οι μεσογειακές φώκιες μοναχοί. Στα προστατευόμενα είδη της χλωρίδας περιλαμβάνονται: σιληνή του Χόλτζμαν, σύμφυτο των Κυκλάδων, ανθυλλίς του Αιγαίου, ενδημικές καμπανούλες, κρόκοι, αγριογαρύφαλλα, ηρύγγια τα Αμοργινά, φιτιλάρια του Έρχαρτ, γάλιο της Αμοργού, ελίχρυσο το ανατολίτικο, πιμπινέλες του Πρετεντέρη, σέσελι το κριταμόφυλλο, σιληνή η Κύθνια, σενέκια τα δίχρωμα, κ.α. Στα προστατευόμενα είδη της πανίδας περιλαμβάνονται: λαφιάτες, κυρτοδάκτυλοι, έρυξ, σαμιαμίδια, σιλιβούτια, οχιές και πίννα η ευγενής. Στην προστατευόμενη ορνιθοπανίδα περιλαμβάνονται: μαυροπετρίτες, μύχοι της Μεσογείου, σπιζαετοί, πετρίτες, φρυγανοτσίχλονα, μαυροσταχτάρες, γερακίνες, αετογερακίνες, αρτέμης, γιδοβύζια, πελαργοί, λευκοχελίδονα, λευκοτσικνιάδες, κιρκινέζια, σταβλοχελίδονα, αιγαιόγλαροι, λιμόζες, θαλασσοκόρακες, σκουφοβουτηχτάρια, μαυροβουτηχτάρια, τρυγόνια, κ.α.

Φωτογραφίες

Βιβλιογραφία

Δ.Ζ.Γαβαλά, «Φολέγανδρος», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. Β, σελ. 475-515

Αναφορές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Κοινότητα Φολεγάνδρου