Η Απείρανθος (Τοπικό ιδίωμα: Απεράθου) είναι χωριό της ορεινής Νάξου. Απέχει 28 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα του νησιού, χτισμένο σε υψόμετρο μεταξύ 570 και 640 μέτρων στις ανατολικές υπώρειες του όρους Φανάρι. Η Απείρανθος έχει πληθυσμό 904 κατοίκους μαζί με τους κατοίκους των παραλιακών οικισμών Μουτσούνα, Λιγαρίδια, Κανάκη, Κλειδός, Πάνερμος (σύμφωνα με την απογραφή του 2011). Είναι το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό του νησιού, μετά το Φιλώτι. Η Απείρανθος είναι ένα παραδοσιακό πετρόκτιστο χωριό. Όσον αφορά την προέλευση των κατοίκων της υπάρχουν πολλές εκδοχές. Λόγω της ομοιότητας πολιτισμού, διαλέκτου, ηθών και εθίμων, ικανότητας στην ποίηση και μουσική με την Κρήτη, συγκεκριμένα τα Σφακιά και τα Ανώγεια, πιθανολογείται πως μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της Απειράνθου κατάγεται από εκεί. Υπάρχει, όμως, και η εκδοχή πως κάτοικοι του χωριού κατάγονται από παράλια της Μικράς Ασίας. Αναφέρεται στα 1413 από τον περιηγητή Χριστόφορο Μπουοντελμόντι ως αξιοσημείωτο χωριό. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με την κτηνοτροφία, τα σμυριδορυχεία, ενώ μετά την δεκαετία του '80 και με τον τουρισμό.

Πληθυσμιακή εξέλιξη

Ιστορία

Η πρώτη ιστορική αναφορά του χωριού έγινε το 1420, όταν ο Ιταλός περιηγητής Κριστόφορο Μπουοντελμόντι το αναφέρει στο βιβλίο του «Liber insularum archipelagi». Η ονομασία Απείρανθος θεωρείται νεότερη ονομασία του χωριού. Το όνομα δόθηκε λίγα χρόνια πριν την Επανάσταση του 1821. Κατ΄ άλλους προέρχεται εκ της Περίνθου της Κωνσταντινούπολης, από την οποία και κατάγονταν αποδεδειγμένα οικιστές του χωριού που κατέφυγαν εδώ προκειμένου ν' αποφύγουν τις διώξεις των Τούρκων. Επειδή το όνομα του εκφέρεται σε λαϊκά κείμενα πάντοτε σε γενική πτώση, «Απεράθου», αναφέρεται ότι ιδιοκτήτης της περιοχής ήταν κάποιος Πέρανθος ή ήταν κάποιος Φράγκος στη καταγωγή και που είχε τη περιοχή αυτή ως φέουδο κατά τον Μεσαίωνα και είχε το όνομα Απέρανθος. Η Απείρανθος είναι η γενέτειρα πατρίδα του άλλοτε Πρωθυπουργού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, πατέρα του μετέπειτα επίσης πολιτικού Αριστείδη Πρωτοπαπαδάκη και Μίκη Πρωτοπαπαδάκη, του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης βουλευτή της Αριστεράς και αγωνιστή Μανώλη Γλέζου, του καθηγητή Πανεπιστημίου της νεότερης Ιστορίας Βασίλη Σφυρόερα και του αδελφού του λογοτέχνη Νίκου Σφυρόερα, του αγωνιστή κατά της δικτατορίας 1967-1974 στρατηγού Μιχάλη Βαρδάνη, του ζωγράφου και γλύπτη Γιώργου Πολυκράτη, των Νίκου, Φλώριου και Αντώνη Κατσουρού, του ερευνητή αντιστασιακού και παιδαγωγού Γεωργίου Δ. Ζευγώλη, του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Γιάννη Κατεινά, της ποιήτριας Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου και του συζύγου της λογοτέχνη Πέτρου Γλέζου, του επιστήμονα και αντιστασιακού Μιχάλη Μπαρδάνη (εμπνευστής και βασικός δημιουργός του Αρχαιολογικού Μουσείου), του ιατρού καρδιολόγου - ερευνητή Νικολάου Ι. Πρωτονοτάριου, των Ομότιμων Καθηγητών ΕΜΠ Αντώνη Ζ. Φραγκίσκου (τ. Πρύτανης ΕΜΠ), Εμμανουήλ Ν. Πρωτονοτάριου και Εμμανουήλ Ν. Ζευγώλη, ανώτατων δικαστικών όπως ο Μιχάλης Δ. Δέτσης, καθώς και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των επιστημών. Παλαιότερα το χωριό Απείρανθος μαζί με το χωριό Δανακός και την παραλιακή Μουτσούνα Νάξου αποτελούσε ιδιαίτερο δήμο με το όνομα Δήμος Απειρανθίας. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η Απείρανθος είχε δημοτικό σχολείο, ταχυδρομείο, τηλεγραφείο και σταθμό χωροφυλακής.

Η σφαγή της Απειράνθου του 1917

Στα χρόνια του Εθνικού Διχασμού, στις 2 Δεκέμβρη του 1916 ο βενιζελικός ανθυπολοχαγός Νικόλαος Ρουσσάκης αποβιβάσθηκε στο νησί με 80 άνδρες με σκοπό να πείσει τους κατοίκους του νησιού να προσχωρήσουν στο Κίνημα Εθνικής Αμύνης της κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης του Βενιζέλου και να τους επιστρατεύσει για να πολεμήσουν στο πλευρό της Αντάντ. Χωρίς προθυμία οι κάτοικοι του νησιού προσχώρησαν στο κίνημα με εξαίρεση τους κατοίκους της Μονής και της Απειράνθου. Η πλειοψηφία των κατοίκων της Απειράνθου παρέμεινε πιστή στον βασιλιά Κωνσταντίνο και την κυβέρνηση των Αθηνών, αντιπροτείνοντας να παραδώσει την τοπική παραγωγή σμυριδίων στο Κίνημα, κάτι που ο Ρουσάκης δεν αποδέχθηκε. Εξαιτίας της άρνησης των απείθαρχων κατοίκων να συμφωνήσουν, ο στρατιωτικός διοικητής του Αιγαίου Νικόστρατος Καλομενόπουλος απέστειλε στο Νάξο απόσπασμα της Χωροφυλακής 250 ανδρών με πολλούς Κρητικούς ανάμεσά τους, οι οποίοι στις 2 Ιανουαρίου του 1917 υπό τις διαταγές του υπολοχαγού Δημήτριου Σαμαρτζή εισέβαλαν στην Απείρανθο, και ανάμεσα σε άλλες βαρβαρότητες, πυροβόλησαν κατά του μαζεμένου πλήθους με πολυβόλα και σκότωσαν 32 κατοίκους (23 από τους οποίους ήταν ηλικιωμένοι και γυναικόπαιδα), τραυμάτισαν 44 (15 εκ των οποίων έμειναν ανάπηροι), συνέλαβαν 120 άνδρες που τους ανάγκασαν να θάψουν τα θύματα σε ομαδικό τάφο και επιστράτευσαν όσους είχαν την κατάλληλη ηλικία, ενώ τέλος κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος στο χωριό. Ένα μήνα αργότερα, στις 5 Φλεβάρη, το δημοτικό συμβούλιο συνθηκολόγησε και υπέγραψε δήλωση προσχώρησης στην κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, οπότε και ο ανθυπολοχαγός Ρουσάκης ήρε τον στρατιωτικό νόμο. Τρία χρόνια αργότερα, όταν έγινε γνωστό το περιστατικό, θεσπίστηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου νομοσχέδιο περί αποζημίωσης των παθόντων κατοίκων. Η σφαγή της Απειράνθου θεωρείται το μεγαλύτερο έγκλημα του Κινήματος Εθνικής Αμύνης, ενώ καθόρισε επί σειρά δεκαετιών τις εκλογικές προτιμήσεις των Απειρανθιτών.

Υποδομές

Στη σύγχρονη εποχή η Απείρανθος έχει Δημοτικό σχολείο με 45 μαθητές, Νηπιαγωγείο 15 μαθητών, συνεταιρισμό υφαντικής τέχνης γυναικών και πέντε μουσεία: το Αρχαιολογικό Μουσείο Απειράνθου, το Λαογραφικό Μουσείο, το Γεωλογικό Μουσείο, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και το Μουσείο Εικαστικών τεχνών. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο υπάρχουν κυρίως ευρήματα της Κυκλαδικής εποχής, δηλ. της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ανάμεσά τους οι επίκρουστες πλάκες της Κορφής τ' Αρωνιού. Ο ιερός ναός του χωριού είναι αφιερωμένος στη Κοίμηση της Θεοτόκου. Στο χωριό από το 1964 λειτουργεί η βιβλιοθήκη Νίκου Νικ. Γλέζου με περίπου 26.000 τίτλους, (που την καθιστούν μια από τις μεγαλύτερες της Ελλάδας) αφιερωμένη στη μνήμη του Νίκου Γλέζου ο οποίος εκτελέστηκε από τους ναζί 10-5-44. 35 περίπου εμπορικά καταστήματα εξυπηρετούν τους ντόπιους αλλά και τους επισκέπτες οι οποίοι ξεπερνούν τους 20.000 τους θερινούς μήνες του χρόνου. Πρόεδρος του τοπικού συμβουλίου είναι Ο Μανώλης Γ.Αυγερινός,συνταξιούχος επιχειρηματίας, ο οποίος διαμένει μόνιμα στο χωριό ( και ο πατέρας του είχε διατελέσει Πρόεδρος), ο οποίος διαδέχθηκε τον Γεώργιο Μπάκαλο. Τ' Απεράθου, όπως συνήθως αποκαλούν το χωριό, συνδέεται οδικά με την παραλιακή Μουτσούνα Νάξου που αποτελεί το τέρμα του εναέριου συρματόδρομου των σμυριδορυχείων Νάξου και επίνειο του χωριού, καθώς και με τους άλλους παραλιακούς οικισμούς της ΝΑ. Νάξου. Βρίσκεται επί του ανατολικού οδικού άξονα Χώρα Νάξου - Φιλώτι - Απείρανθος - Σταυρός Κεραμωτής.

Αρχιτεκτονική

Το χωριό έχει χαρακτηριστεί από το 1978 παραδοσιακός οικισμός. Το χωριό είναι ανεπτυγμένο γύρω από δύο Πύργους του 17ου αιώνα, που ανήκαν άλλοτε σε Φράγκους μεγαλογαιοκτήμονες. Ο ένας εξ αυτών είναι ο πύργος του Ζευγώλη. Ο οικισμός διατηρεί ακόμη την ενετική αρχιτεκτονική του, με στενά καλντερίμια τα οποία διαθέτουν καμάρες. Κάθε γωνιά του αποτελεί μια ξεχωριστή δημιουργία της λαϊκής αρχιτεκτονικής, ακόμα και η ποικιλία στις μορφές των ανεφανών (καπνοδόχων) συνιστά μια «κοιλάδα από ανεφανούς». Την οικονομική και καλλιτεχνική άνθηση στα βυζαντινά χρόνια μαρτυρούν εκκλησίες με επάλληλα στρώματα τοιχογραφιών από την εποχή της Εικονομαχίας ως τον 13ο αιώνα. Σε μια από αυτές, την Αγία Κυριακή, οι παραστάσεις είναι ανεικονικές και απεικονίζουν πτηνά με κορδέλες στο λαιμό.

Ιδίωμα - Έθιμα

Το Απεραθίτικο γλωσσικό ιδίωμα που διασώζει αρχαία ελληνικά και βυζαντινά στοιχεία, τα παλαιότατα έθιμα όπως οι Κουδουνάτοι τις Απόκριες, η υφαντική παράδοση και κυρίως το απεραθίτικο τραγούδι, η ικανότητα ανδρών και γυναικών να «μιλούν» με στίχους -τ' Απεράθου είναι «το χωριό που στιχουργεί»-, κάνουν τ' Απεράθου ένα τόπο ξεχωριστό ανάμεσα στους ξεχωριστούς σε όλο το Αιγαίο. Πρόκειται για μια παράδοση που πάει πίσω στα βυζαντινά χρόνια και στην αρχαιότητα, όπως μαρτυρούν τα σωζόμενα μνημεία.

Συλλογή φωτογραφιών

Πρόσωπα

Ταξινόμηση κατ' αύξουσα χρονολογική σειρά:

Ελευθέριος Καστρήσιος (1843-1931) Αρχιμανδρίτης, Διδάσκαλος, Στρατιωτικός Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (1860-1922) Πρωθυπουργός της Ελλάδας Δημοσθένης Πρωτοπαπαδάκης (1873-1955) Καθηγητής Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Πρύτανης ΕΜΠ (1934-1935) Πέτρος Γλέζος (1902-1996) Συγγραφέας, Πρόεδρος Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, Γ.Γ. Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας Αριστείδης Πρωτοπαπαδάκης (1903-1966) Υπουργός Κυβερνήσεων ΕΡΕ, Βουλευτής, Μηχανικός Φλώριος Κατσουρός (1905-) Σκιτσογράφος, Γελοιογράφος, Δημοσιογράφος Διαλεχτή Ζευγώλη-Γλέζου (1907-1996) Ποιήτρια Νίκος Βλ. Σφυρόερας (1913-1989) Λογοτέχνης, Λαογράφος, Συγγραφέας, Ποιητής, Δημοσιογράφος, Σεναριογράφος, Ηθοποιός Σταμάτης Μπαρδάνης (1915-1969) Μουσικός Ειρήνη Μάρκου (Βοντορήνη) (1917-2010) Λαϊκή Ποιήτρια βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών Βασίλειος Βλ. Σφυρόερας (1921-2015) Ιστορικός, Καθηγητής Νεότερης Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών Μανώλης Γλέζος (1922-2020) Ήρωας Εθνικής Αντίστασης, Δημοσιογράφος, Συγγραφέας, Πολιτικός της Αριστεράς, Κοινοτάρχης Απειράνθου (1986-1990) Νίκος Ν. Γλέζος (1925-1944) Αγωνιστής Εθνικής Αντίστασης, Μέλος ΕΑΜ & ΚΚΕ, εκτελέστηκε από τους ναζί 10/5/1944, Φοιτητής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Μιχάλης Βαρδάνης (1936-2014) Αξιωματικός Ελληνικού Στρατού, Νομικός, Αντιστασιακός κατά της Χούντας των Συνταγματαρχών Στέλιος Σκευοφύλακας (1939-2009) Ποδοσφαιριστής Εθνικής Ελλάδας & ΑΕΚ Δέσποινα Γλέζου (1947) Μουσικός, Τραγουδίστρια, Συνθέτης, Συγγραφέας Νίκος Πρωτονοτάριος (1956-2014) Ερευνητής, Ιατρός Καρδιολόγος Δημήτρης Ήμελλος (1967) Ηθοποιός Άρης Σερβετάλης (1976) Ηθοποιός Γιάννης Κατεινάς (1913-1944)Στέλεχος του ΕΑΜ, αγωνιστής της εθνικής αντίστασης Φλώριος Π. Κρητικός(Τίγρης) Ποιητής, παραδοσιακός μουσικός

Παραπομπές

Βιβλιογραφία

"Απείρανθος: Απείρανθος στην πέτρα". Ειδικό αφιέρωμα περιοδικού «Γεωτρόπιο», τεύχος 53 σ. 82-87 (Απρ. 2001).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

www.apeiranthos.gr Απείρανθος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ) Απείρανθος Νάξου