Πληροφορίες
Το Πρωτοχώρι είναι μικρή κωμόπολη του Νομού Κοζάνης της Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας. Βρίσκεται 7 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Κοζάνης, σε υψόμετρο 680 μέτρα. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα Τοπικά Διαμερίσματα του Δήμου Κοζάνης, με περίπου 830 μόνιμους κατοίκους και 600 κατοίκους περίπου που μένουν εκτός χωριού, σε Ελλάδα και εξωτερικό. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ο πληθυσμός ανέρχεται στους 830 κατοίκους. Από το χωριό αυτό έλκουν την καταγωγή τους φημισμένοι τραγουδιστές και τραγουδοποιοί της ποντιακής παράδοσης μεταξύ των οποίων οι Αλέξανδρος Παρχαρίδης, Γεώργιος Σοφιανίδης, Παναγιώτης Θεοδωρίδης, Γεώργιος Σιαπανίδης, Ευστάθιος Παρχαρίδης, Χρίστος Παρχαρίδης, Αναστάσιος Παρχαρίδης, Χαράλαμπος Παρχαρίδης και άλλοι.
Ιστορία
Ο οικισμός επί Τουρκοκρατίας έγινε τσιφλίκι του Μπέη της περιοχής και κατοικήθηκε από Μουσουλμάνους. Στην ίδια περίοδο χρησιμοποιήθηκε ως τελωνείο και ως εμπορευματικός σταθμός της περιοχής. Ήταν το μόνο πέρασμα από τη Δυτική Μακεδονία προς τη Θεσσαλία.
1700 - 1922
Το 1700 στον οικισμό κατοικούσαν 160 οικογένειες Χριστιανών και 217 Μουσουλμάνων. Ο πληθυσμός του οικισμού ανερχόταν τότε σε περίπου παραπάνω από 1500 Χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Το παλιό όνομα του χωριού είναι Πορτοράζ σύμφωνα με τον Κώδικα Ζάβορδας και πήρε την ονομασία του από τον βασιλιά της Εράτυρας που έχτισε κάστρο προς τιμή της γυναίκας του Ρόζας. Στην είσοδο του κάστρου είχε μεγάλο πέρασμα-πόρτα ύψους 17 μέτρων. Εκεί είχε γίνει και η τελετή γάμου του βασιλιά και έτσι πήρε την ονομασία ο οικισμός Πορτοράζ (πόρτα-Ρόζας). Χαλάσματα και ερείπια κάστρου βρίσκονται στην περιοχή Αμπελώνες Μετέπειτα, στις αρχές του 1920, ο οικισμός άρχισε να εγκαταλείπεται από τους Μουσουλμάνους και τα επόμενα χρόνια κατοικήθηκε μόνο από Χριστιανούς καθώς έφθασαν μεγάλα κύματα προσφύγων στο χωριό από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Στο χωριό υπήρχαν αποθήκες του μπέη και το παλάτι του και όλη η σοδειά της περιοχής κατέληγε στα αμπάρια του. Επίσης, υπήρχαν 4 τζαμιά και πολλοί νερόμυλοι. Ήταν πλούσιο μέρος με βλάστηση και νερά γι' αυτό είχε εγκατασταθεί ο μπέης της περιοχής στον συγκεκριμένο οικισμό.
1922 - 1950
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική καταστροφή η κυβέρνηση της Ελλάδας αποφασίζει να εγκατασταθούν πρόσφυγες από τις χαμένες πατρίδες, Πόντιοι, Μικρασιάτες και λίγοι από την Κωνσταντινούπολη. Οι πρώτοι πρόσφυγες Μικρασιάτες μετά από ταλαιπωρίες εγκαταστάθηκαν στον οικισμό το τον Αύγουστο του 1922. Στον οικισμό οι Μουσουλμάνοι που υπήρχαν άρχισαν σιγά σιγά με την ανταλλαγή των πληθυσμών να εγκαταλείπουν τον οικισμό. Το Δεκέμβριο του 1922 έρχονται στον οικισμό και οι Πόντιοι πρόσφυγες μετά από μεγάλη ταλαιπωρία και πλέον κατοικείται από το 1922 από Χριστιανούς πρόσφυγες. Πρώτος πρόεδρος του χωριού, μετά την εγκατάσταση των προσφύγων, ήταν ο Αμανατίδης Γρηγόριος ο οποίος ήταν πρόεδρος και στην πατρίδα του στο χωριό Καπίκιοϊ. Προσπάθησε να εγκατασταθούν στο χωριό όλοι όσοι προέρχονταν από το Καπίκιοϊ, αλλά δεν το επέτρεψαν και έτσι λιγοστοί Καπικεέτες εγκαταστάθηκαν και σε διπλανά χωριά, ενώ οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο Πορτοράζ (Πρωτοχώρι) Το 1923 αρχές Μαρτίου γκρεμίζουν τα τουρκικά τζαμιά και τα 2 τούρκικα σχολεία και πάνω στα γκρεμισμένα ερείπια τον τζαμιών χτίζουν σχολείο και εκκλησία. Μέσα σε 3 χρόνια (1926) έχτισαν στο κέντρο του χωριού μεγαλοπρεπή ιερό ναό αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο εκ Πόντου και στον Χρυσόστομο Σμύρνης, και το 1927 κατασκεύασαν διώροφο μεγαλοπρεπές σχολείο με 6 μεγάλες αίθουσες και 2 γραφεία δασκάλων.
Το χωριό ήταν μεγάλο, αποτελούνταν από δύο μαχαλάδες (συνοικισμούς). Οι κάτοικοι-πρόσφυγες προέρχονταν από την Κωνσταντινούπολη (12 οικογένειες), Σμύρνη(17) Προύσα (12 οικογένειες), Τραπεζούντα(35) -Ματσούκα (80) οικογένειες), Αμάσεια (6 οικογένειες), Αργυρούπολη (3 οικογένειες), Σάντα (3 οικογένειες), Πλάτανα (11 οικογένειες) . Το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων ήταν Πόντιοι από την πόλη της Τραπεζούντας (συνοικία Αγ. Ευγενίου) και από το χωριό Αργαλί Τραπεζούντας και από τη Ματσούκα και κυρίως από τα χωριά Καπίκιοϊ (Καρρά-Έντιμα-Κοντού-Ζερφυρή-Λιβερά-Τσεβιζλούκ-Δανίαχα) και Χαψίκιοϊ (Γιαννακαντων), της περιοχής Ματσούκας της Τραπεζούντας. Οι Πόντιοι είχαν φέρει μαζί τους τις εικόνες των αγίων τους από την πατρίδα, την εικόνα του Αγίου Γεωργίου από το χωριό Έντιμα και τις καμπάνες από τις εκκλησίες των ενοριών τους. Το 1927 γίνεται η διανομή αγροτικών κλήρων και χαράσσονται τα διοικητικά όρια της κοινότητας. Η Κοινότητα το 1933 ονομάζεται Πρωτοχώρι διότι οι κάτοικοι ήταν οι πρώτοι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης. Η Κοινότητα Πρωτοχωρίου πλέον ήταν ένα μεγάλο και πλούσιο χωριό εκείνης της εποχής. Το 1940 αρχίζει η αντίστροφη πορεία: το χωριό ερημώνει πυρπολείται και εγκαταλείπεται. Λίγες οικογένειες που μείναν υπέφεραν από τους Γερμανούς, που έκαναν πολλά μπλόκα στην περιοχή. Το χωριό αντιστάθηκε στους Γερμανούς και στην κατοχή έπεσαν Πρωτοχωρίτες για την ελευθερία. Πολλές οικογένειες εγκαταλείπουν το χωριό και πάνε σε μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας (Αθήνα-Θεσσαλονίκη) και στο εξωτερικό (Αυστραλία, Γερμανία, Αγγλία, ΗΠΑ, Αργεντινή και Καναδά. Το 1950 λόγω των έργων της ΔΕΗ το χωριό επανέρχεται, πολλοί που το είχαν εγκαταλείψει επέστρεψαν. Το χωριό μεγαλώνει και αναπτύσσεται. Το 1991 εγγράφονται στους καταλόγους του χωριού 70 οικογένειες παλιννοστούντων και τους παραχωρείται κοινοτική έκταση για οικιστική αποκατάσταση, η οποία ξεκινάει το 2003 όταν αρχίζουν και χτίζουν της δικές τους οικίες. Επίσης το 1998 παραχωρείται κοινοτική έκταση 1000 στρεμμάτων από την Κοινότητα Πρωτοχωρίου για την δημιουργία του Οικισμού του Νέου Κλείτου, στα όρια με την Κοινότητα Αργίλου. Από το σεισμό του 1995 το χωριό έπαθε σοβαρές ζημιές. Ο κεντρικός Ιερός Ναός έπαθε μεγάλες ζημιές και τελικά κατεδαφίστηκε το 1996 οπότε ξεκίνησε η ανέγερση του νέου με βάση το σχέδιο του Αγίου Ευγενίου Τραπεζούντος. Σήμερα είναι ένας από τους μεγαλύτερους Ιερούς Ναούς της περιοχής αφιερωμένος στον άγιο Γεώργιο εκ Πόντου & Χρυσοστόμου Σμύρνης με σχέδιο βασιλικής με τρούλο και 2 κωδωνοστάσια. Βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Το χωριό είναι πλέον μια σύγχρονη κωμόπολη, με ρυμοτομικό σχέδιο, μεγάλους δρόμους, πλατείες και πάρκα με καφετέριες, οικογενειακά κέντρα, συνεταιρισμό και συλλόγους. Για την ευρύτερη περιοχή είναι ένας παράδεισος λόγω πυκνής βλάστησης -που σπανίζει στην περιοχή- και λόγω των πολλών νερών, λόγω της θέσης του οικισμού και επίσης λόγω της θέας που έχει τόσο στον κάμπο της περιοχής Ελιμείας, όσο και στο όρος Βούρινος. Ο πληθυσμός του χωριού σήμερα ανέρχεται περίπου στους 1.000 μόνιμους κατοίκους και πολλοί Πρωτοχωρίτες διαμένουν, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.
Οι Πρωτοχωρίτες από όλα τα μέρη του κόσμου επισκέπτονται το χωριό, τους μήνες του καλοκαιριού, στις μεγάλες χριστιανικές εορτές του Δωδεκαημέρου με το έθιμο των Μωμόγερων όπου και ήταν οι πρώτοι που το αναβίωσαν στον ελλαδικό χώρο το 1925 και το ταφικό έθιμο την Κυριακή του Θωμά μετά το Πάσχα.
Μνημεία
Υπέρ των απανταχού Πεσόντων υπέρ της Πατρίδας στην Κεντρική Πλατεία Υπέρ του Πεσόντος από τους Γερμανούς, Πρωτοχωρίτη ανθυπολοχαγού Χατζημιχαηλίδη, στον Κεντρικό Δρόμο προς Αιανή
Εκκλησίες-παρεκκλήσια
Κεντρικός ενοριακός ναός Αγίου Γεωργίου& Χρυσοστομου Σμυρνης, με μικρό παρεκκλήσι του Αγίου Στεφάνου στον κάτω όροφο Ιερός ναός Αγίων Κωνσταντίνου-Ελένης Ιερός ναός Αναλήψεως Παρεκκλήσι στη Βρύση Παναγιάς Ιερός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ιερός ναός Αγίου Πνεύματος Ιερός ναός Αγίου Αθανασίου Ιερος ναος Αγιας βαρβαρας
Διοικητικά όρια
Μεταμόρφωσης-Αλωνακίων-Βατερού-Αργίλου-Νεου Κλείτους-Λευκόβρυσης-Καρυδίτσας-Αγίας Παρασκευής-Λευκοπηγής
Πλατείες-πάρκα
Κεντρική πλατεία-Πλατεία Παναγιάς-Κεντρική πλατεία Οικισμού Παλιννοστούντων-Παιδική Χαρά-Γήπεδο Πρωτοχωρίου
