Το χωριό Βήσσανη Ιωαννίνων βρίσκεται σε υψόμετρο 754 μέτρων και σε απόσταση 55 χλμ. από τα Ιωάννινα. Έχει πραγματικό πληθυσμό 236 κατοίκους και ανήκει στην ιστορική περιοχή του Πωγωνίου και στον Δήμο Πωγωνίου.

Ονομασία

Σχετικά με την προέλευση του ονόματος του χωριού, οι απόψεις διίστανται. Στα σχόλια των ομηρικών επών αναφέρεται ότι το τοπωνύμιο Βήσσα άλλοτε γράφεται με ένα και άλλοτε με δυο σίγμα, προερχόμενο από τη νωπή φύση του εδάφους. Για το όνομα της κωμοπόλεως Βήσσανη που είναι από τά σημαντικότερα χωριά του Πωγωνίου κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας σε αριθμό κατοίκων, πλούτο και πολιτισμό, μερικοί πιστεύουν πώς είναι σλαβικό και σημαίνει ψηλό λοφώδη τόπο και άλλοι, οτι είναι ελληνικό που παράγεται από το βήσσα = δρυμώδης τόπος (ώς ούρεως έν βήσση. Ιλ. Γ. 34), μια λέξη πανάρχαια πού την αναφέρει εκτός από τον Όμηρο και ο Ησίοδος. «Πολλοί το όνομα του χωρίου τούτου, λέγει ο Λαμπρίδης, γράφουν όχι ως εκείνοι, οίτινες θεωρούν τούτο σλαυικόν, όπερ σημαίνει θέσιν ύψηλήν ή σημείον ανωφερές όπως τα σύστοιχα Βισανσκό καί Βισικό = άνηφορία, αλλά Βήσσανη εκ της ελληνικής βήσσης». Ό ίδιος όμως προτιμά τη γραφή Βίσιανη ή Βύσιανη, προφανώς γιατί δεν συμμερίζεται την ελληνική άποψη. Ο Θεοφ. Μέντζος φρονεί, ότι προέρχεται άπο το ελληνικόν βήσσα γιατί ερμηνεύει και αποδίδει θαυμάσια την τοπολογική έννοια. Διότι σημαίνει, λέγει, «σύνδενδρες λακκιές». Πράγματι δε το χωριό είναι χτισμένο πάνω σέ λόφους πού κάποτε ήσαν δασόφυτοι. Αλλά, οι «σύνδενδρες λακκιές» είναι συνηθέστατο φαινόμενο στην Ήπειρο και μάλιστα σε παλαιότερες εποχές οπότε δεν είχε αποψιλωθεί από τα άφθονα δάση της. Ό Αραβαντινός, όπου αναφέρεται περί Βησσάνης στη Χρονογραφία του, κι’ αυτό γίνεται κατ’ επανάληψη, ώστε αποκλείεται ή περίπτωση λάθους, γράφει, Βίσσανη. Δεδομένης δέ της ιδιότητος του εν λόγω ιστορικού ως λογίου καί διδασκάλου, μάλιστα της εποχής του 1853 πού στήν ορθογραφία εδίδετο ιδιαίτερη προσοχή, πρέπει νά συμπεράνωμε πώς δέν τήν έγραψε στον τύπο αυτο έτσι αυθαίρετα, άλλ’ ότι κάπου θα έστηρίχθη. Επειδή δέ ξέρομε, οτι ό έν λόγω συγγραφεύς δέν άπεμακρύνθη ποτέ άπο τά Γιάννινα άλλ’ οτι ζητούσε τις πληροφορίες του από τούς άρχιερείς, δασκάλους και κάθε λόγιο πού έπεσκέπτετο τήν Ηπειρωτική πρωτεύουσα, κι’ έτσι σάν λόγιος έρμής κατώρθωσε νά συνάξει τήν τόσο χρήσιμη ιστορική του ύλη, πρέπει νά πιστέψωμε, οτι θά τον άντέγραψε από τούς καταλόγους των μητροπόλεων, ή της Τουρκικής διοικήσεως, πού και στην εποχή του ακόμα κατά μέγα μέρος χρησιμοποιούσε την ελληνική γλώσσα μέ Έλληνες γραμματισμένους, πού φαίνεται τήν έγραφαν Βίσανη.

Ιστορία

Το χωριό που ιδρύθηκε κατά το 14ο αιώνα, αναπτύχθηκε κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας και διατηρεί στοιχεία της παραδοσιακής του αρχιτεκτονικής. Η Βήσσανη φαίνεται πώς κατόρθωσε νά διατηρηθεί στην κατηγορία του ελεύθερου χωρίου (κεφαλοχώρι) μέχρι των χρόνων του Αλή Πασά, εποχή που τσιφλικοποιήθηκε. Στη Βήσσανη υπήρχε σχολείο ήδη πριν το 1770, ενώ ακόμη το Παρθεναγωγείο, το Αρρεναγωγείο (χαρακτηρισμένα ως έργα τέχνης και ιστορικά κτίρια) και ο ερειπωμένος πια σταθμός Χωροφυλακής λίγο πιο έξω από το χωριό, στην περιοχή των Πηγαδιών (1640, χαρακτηρισμένο μνημείο) δείχνουν την άλλοτε ευημερούσα ζωή της κοινότητας. Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, τρίκλιτη βασιλική από το 1791 με τοιχογραφίες, ανακηρυγμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Έξω από το χωριό και σε απόσταση 1,5 χλμ περίπου, βρίσκεται μέσα σε περιοχή με βελανιδιές, η Ιερά Μονή Άβελ, μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, η οποία χρονολογείται από το 1770, σύμφωνα με την επιγραφή του ιδρυτή της, γαιοκτήμονα Άβελη, από τον οποίο πιθανότατα πήρε και την ονομασία της. Οι αγιογραφίες της είναι από τους ζωγράφους των Χιονάδων. Η Μονή έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Η Βήσσανη είναι επίσης γνωστή και από το πασίγνωστο δημοτικό τραγούδι «Κοντούλα λεμονιά».

Η μάχη της Βήσσανης

Στις 18 και 19 Νοεμβρίου 1940 στην περιοχή έλαβε χώρα η νικηφόρα μάχη της Βήσσανης, η οποία εντάσσεται στις επιχειρήσεις του Ελληνικού Στρατού για επανάκτηση των εδαφών της παραμεθορίου που είχαν καταληφθεί από τα ιταλικά στρατεύματα τις πρώτες ημέρες του πολέμου.

Αρχιτεκτονική

Τα σπίτια των Βησσανιωτών αντανακλούν την πάλαι ποτέ οικονομική και πνευματική πρόοδο της περιοχής. Είναι χτισμένα από Ηπειρώτες μαστόρους από τα μαστοροχώρια της Πυρσόγιαννης και της Βούρμπιανης. Ήταν συνήθως χτισμένα μέσα σε πλακόστρωτη αυλή, περιστοιχισμένη με οβρό (μαντρότοιχο) και εξώπορτα ξύλινη που είχε δίκλιτη στέγη.

Ευεργέτες

Βησσανιώτες ευεργέτες την περίοδο της τουρκοκρατίας:

Νικόλαος Βράγκαλης (1848-1902)

Δημήτριος Αθανασίου Ιωάννης Κόντης Κωνσταντίνος Μέντζος Αναστάσιος Δ. Ιλαρίδης Μιχαήλ Βλάχος Γεώργιος Καλτσουνίδης ή Καλτσούνης Λουκάς Ν. Κόντης Κωνσταντίνος - Ηρακλής Βασιάδης Απόστολος Ζωΐτσης Νεώτεροι Βησσανιώτες ευεργέτες:

Δημήτριος Μιχαήλ Κωτσάκης (1937-2021)

Πρόσωπα

Στη Βήσσανη γεννήθηκε η μεγάλη ηθοποιός Σαπφώ Νοταρά (1907-1985), ο χημικός και πανεπιστημιακός Δημήτριος Κ. Δάλμας (1886-1967), ο πρωτοπόρος φωτογράφος Γεώργιος Πανταζίδης (1863-1941) και ο μουσικός και μουσικολόγος Παντελής Καβακόπουλος. Από τη Βήσσανη κατάγονται ο διεθνούς φήμης βιολονίστας και διευθυντής ορχήστρας Λεωνίδας Καβάκος, ο διεθνούς φήμης βιρτουόζος λαουτίστας Βασίλης Κώστας και η διεθνής αθλήτρια πετοσφαίρισης Μάρθα Ανθούλη. Στη Βήσσανη φιλοξενήθηκε ο ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης, Μάρκος Μπότσαρης και ο Αλή Πασάς.

Ο Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου (1791)

Η κεντρική εκκλησία τής Βήσσανης αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Μέχρι της εποχής του Αγίου Κοσμά ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Έτσι εξακολουθεί να πανηγυρίζει μέχρι σήμερα στις 15 Αύγουστου, ενώ προστάτης του χωριού είναι ο ’Αγιος Νικόλαος.

Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Άβελ (1760)

Ιστορικό μοναστήρι που ιδρύθηκε το έτος 1760, αξιοσημείωτης πολιτισμικής αξίας και βρίσκεται έξω από το χωριό. Η Ιερά Μονή Άβελ (1760)

Το Παρθεναγωγείο (1873)

Κτίστηκε το 1873 από τη Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Βησσανιωτών της Κωνσταντινούπολης «Αρετή», χρηματοδοτημένο από εισφορές των Βησσανιωτών του εξωτερικού και από δωρεά του ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου.

Το Αρρεναγωγείο (1890)

Κτίστηκε από τη Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Βησσανιωτών της Κωνσταντινούπολης «Αρετή». Η ανέγερση χρηματοδοτήθηκε από εισφορές των Βησσανιωτών της Κωνσταντινούπολης, από δωρεά του ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου και από εμβάσματα που είχαν σταλεί από την Κρήτη, την Κύπρο, τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο.

Μουσειακό Κέντρο Βήσσανης

Στεγάζεται στο κτίριο του Αρρεναγωγείου, η χρήση του οποίου παραχωρήθηκε στην Αδελφότητα Βησσανιωτών Αθηνών. Περιλαμβάνει:

Αίθουσα εκδηλώσεων

Με κατάλληλο εξοπλισμό για εκδηλώσεις και συγκεντρώσεις.

Βιβλιοθήκη

Το 1899 ιδρύεται η ιστορική βιβλιοθήκη του χωριού, τόσο περίφημη ώστε χαρακτηρίστηκε σαν «μοναδική ίσως εν της βορείως των Ιωαννίνων περιοχήν». Για την ίδρυσή της πρωτοστάτησε η «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης των εν Κωνσταντινουπόλει Βησσανιωτών, η Αρετή» και βοήθησε πάρα πολύ στον εμπλουτισμό, τη συντήρηση και την ενίσχυσή της. Η βιβλιοθήκη λειτουργούσε με ειδικό κανονισμό και διέθετε κανονικό αναγνωστήριο. Είχε περί τους 5.000 τόμους βιβλίων -πολλά σπάνια- εκατοντάδες παλαιά έγγραφα, μικρή συλλογή αρχαιολογικών ευρημάτων, μικρό ιστορικό αρχείο κ.α. Μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και τα θλιβερά γεγονότα που ακολούθησαν περιήλθε σε νεκροφάνεια. Τώρα επαναλειτουργεί και παράλληλα γίνεται προσπάθεια ψηφιοποίησης βιβλίων και εντύπων. Η βιβλιοθήκη συνεχίζει να εμπλουτίζεται με δωρεές ιδιωτών.

Αίθουσα ιστορικής μνήμης του έπους του 40

Εκθεσιακός χώρος με αρχειακό υλικό, φωτογραφίες, ενθύμια, έγγραφα, έντυπα, βιβλία και ημερολόγια μαχητών για τα γεγονότα του πολέμου 1940-41 στο Πωγώνι και τη δράση του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου

Αίθουσα μνήμης του Δημοτικού Σχολείου Βήσσανης

Μια αίθουσα με όλα τα στοιχεία ενός σχολείου του προηγούμενου αιώνα, όπως έπιπλα, θρανία, έδρα, πίνακας, χάρτες, βιβλία, όργανα και εικόνες. Μια αυθεντική και ολοκληρωμένη αναπαράσταση αίθουσας διδασκαλίας του παλιού σχολείου της Βήσσανης.

Φωτογραφική συλλογή Γιώργου Πανταζίδη

Συλλογή φωτογραφιών του πρωτοπόρου Βησσανιώτη φωτογράφου Γιώργου Πανταζίδη, ο οποίος την περίοδο 1896-1910, λειτουργούσε φωτογραφικό εργαστήριο στη Βήσσανη. Οι φωτογραφίες της εξαιρετικά πλούσιας συλλογής, είναι από το Πωγώνι και την ευρύτερη περιοχή και αποτελούν αδιαμφισβήτητη μαρτυρία της σύνθεσης και λειτουργίας της κοινωνικής ζωής στη Βήσσανη, το Πωγώνι και την Ήπειρο.

Συλλογές

Η Αδελφότητα Βήσσανης έχει στην κατοχή της συλλογές αρχείων και λαογραφικού υλικού, μουσικά όργανα, τοπικά κοσμήματα, καθώς και πλούσια συλλογή παραδοσιακών φορεσιών.

Το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου

Το πανηγύρι ξεκινά την παραμονή το βράδυ στην πλατεία του πλατάνου. Ανήμερα συνεχίζει μετά την λειτουργία και το βράδυ του Δεκαπενταύγουστου γίνεται ο μεγάλος χορός στην πλατεία, όπου ξεκινάει με τις κοπέλες της Βήσσανης ντυμένες με την παραδοσιακή πωγωνήσια φορεσιά.

Γιορτή Βελανιδιάς

Η γιορτή Βελανιδιάς διοργανώνεται μετά τον Δεκαπενταύγουστο, από τους συλλόγους Βήσσανης και Αγίου Κοσμά, στο εξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου στα όρια των δύο οικισμών. Προσφέρεται προβατίνα με πιλάφι, τσίπουρο και κρασί με την συνοδεία παραδοσιακής πωγωνήσιας ζωντανής μουσικής.

Αξιοθέατα

Ο ναός της Ευαγγελίστριας (1631)

Η Ιερά Μονή Γενεσίου της Θεοτόκου, Γιουρχάν (1736)

Τα δέκα πηγάδια (1640)

Τα δέκα πηγάδια κατασκευάστηκαν την δεκαετία του 1640, στην θέση «Κούλα» κι ως και την δεκαετία του 1970 χρησίμευαν για την ύδρευση των χωριανών.

Ο πλάτανος στην πλατεία (1760)

Τα 28 εξωκκλήσια, εκκλησίες και μονές του χωριού Το πυκνό δρυοδάσος της Βήσσανης

Η λίμνη Ζαραβίνα

Η χαράδρα του Γορμού

Ένα σηματοδοτημένο μονοπάτι οδηγεί από το χωριό στην χαράδρα του Γορμού ποταμού και στα ερείπια του παλιού νερόμυλου της Βήσσανης, αγαπημένου σημείου ψαρέματος των παλιών Βησσανιωτών. Σε σημεία του μονοπατιού διακρίνεται το παλιό λιθόστρωτο καλντερίμι, αξιοθαύμαστο έργο των παλιών μαστόρων της πέτρας. Η σηματοδότηση του μονοπατιού έγινε από τον ΦΟΣ Πωγωνίου.

Μονές, εκκλησίες και εξωκκλήσια

Άγιος Νικόλαος (1791, κεντρική εκκλησία)

Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Άβελ, 1760

Ιερά Μονή Γενεσίου της Θεοτόκου, Γιουρχάν (1736)

Ευαγγελίστρια, 1631

Προφήτης Ηλίας (επάνω)

Άγιοι Απόστολοι

Άγιος Παντελεήμονας

Άγιος Κοσμάς (1930)

Άγιος Βασίλειος

Άγιος Χαράλαμπος (1814)

Αγία Τριάδα

Μεταμόρφωση του Σωτήρος (1892)

Άγιος Φανούριος

Άγιος Σπυρίδωνας

Άγιος Νικόλαος

Αγία Παρασκευή

Άγιος Αθανάσιος (1830)

Άγιος Κωνσταντίνος

Άγιος Γεώργιος (Κοιμητήρια)

Άγιοι Ταξιάρχες (1807)

Άγιος Δημήτριος

Άγιος Γεώργιος Δάκα

Προφήτης Ηλίας (κάτω)

Κάτω Άγιος Ιωάννης

Μεσαίος Άγιος Ιωάννης

Επάνω Άγιος Ιωάννης

Αγία Φωτεινή (1981)

Αγία Αναστασία

Η Βήσσανη σήμερα

Η Βήσσανη δυστυχώς ακολουθεί την πορεία πολλών άλλων χωριών της Ελλάδος με την ολοένα αυξανόμενη δημογραφική συρρίκνωση. Πολλοί όμως Βησσανιώτες που ζουν στα Γιάννενα, στην Αθήνα ή και στη Γερμανία επιστρέφουν συχνά στον τόπο τους για διακοπές και ξεκούραση και έτσι το χωριό ξαναζωντανεύει. Αξιοσημείωτο επίσης γεγονός στην κοινότητα είναι το περίφημο ετήσιο διήμερο πανηγύρι, με τον χορό κάτω από τον πλάτανο της πλατείας, το πρωινό της Κοίμησης της Θεοτόκου (15 Αυγούστου) μετά τον εκκλησιασμό και τον μεγάλο χορό το βράδυ, με τις κοπέλες του χωριού ντυμένες με τη παραδοσιακή φορεσιά του Πωγωνίου, όπου συρρέει πλήθος κόσμου από τις γύρω περιοχές.

Η Αδελφότητα

Οι Βήσσανιώτες της Κωνσταντινουπόλεως είχαν ιδρύσει από το 1871 την Αδελφότητα Βησσανιωτών με σκοπούς κοινωφελείς. Ιδιαίτερα αναφέρονταν στη στήριξη των σχολείων αρρένων - θηλέων και της εκκλησίας. Επίσης, συνέστησαν ερανική επιτροπή για την ανέγερση νέων διδακτηρίων. Ο Ηπειρωτικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως το 1872, επειδή δε είχε όχι μόνο σύμβουλο, με βαρύνουσα γνώμη, τον Κωνσταντίνο - Ηρακλή Βασιάδη αλλά και μεταξύ των ιδρυτών του τους Βησσανιώτες Αρ. Ιλαρίδη και Μ. Πανταζή, αποφάσισε την ίδρυση στη Βήσσανη του Παρθεναγωγείου, το οποίο χτίστηκε και άρχισε να λειτουργεί βάσει ειδικού κανονισμού το 1873 με την επωνυμία Αρετή. Μετά από τρία - τέσσερα χρόνια θεωρήθηκε προτιμότερο να έχει τη φροντίδα λειτουργίας του η Αδελφότητα Βησσανιωτών, η οποία αποτελείτο μόνο από Βησσανιώτες και έτσι, το 1877 έγινε η μετατροπή της Αδελφότητας με την επωνυμία Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης των εν Κωνσταντινουπόλει Βησσανιωτών, η Αρετή. 27 Οκτωβρίου 1924, συνεδριάζει για πρώτη φορά το ΔΣ της Αδελφότητας Βησσανιωτών, που αποτελεί μέχρι σήμερα την συνέχεια της πρωτοϊδρυθείσης Αδελφότητος Βησσανιωτών και εκλέγεται πρώτος πρόεδρος ο Ιωάννης Δάλμας.

Η Αδελφότητα εκδίδει τακτικά από το 1988 την εφημερίδα Η Βήσσανη.

Παραπομπές

Βιβλιογραφία

Οικονόμου Αικατερίνη, 1950, Ηπειρώτικα έθιμα: Ο γάμος εις την Βήσσανην και τα άλλα χωριά του Πωγωνίου, Αθήνα. Σταματοπούλου Γεωργία, 1971,Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Βήσσανη (επαρχία Πωγωνίου) Ιωαννίνων Στούπης Σπύρος, 1972, Βήσσανη (Ιστορικά, Ονοματολογικά, Λαογραφικά). Κουτσουμπίνας, Λεωνίδας, 1977. Νεκρές πολιτείες του Πωγωνίου. Συμβολή στην ιστορία του τόπου, Γιάννινα, Εκδόσεις Β. Κυριακίδης. Τζάκου Αθηνά, 1982, Το καθολικό της Μονής Άβελ στη Βήσσανη Πωγωνίου, Ηπείρου. Αλεξάκης Ελευθέριος, 2001, Άνθρωποι, φίδια και χορός. Επαφή των πολιτισμών στο Πωγώνι της Ηπείρου. Μελωδία, λόγος, κίνηση. Αλεξάκης Ελευθέριος, 2001 Χορός, εθνοτικές ομάδες και συμβολική συγκρότηση της κοινότητας στο Πωγώνι της Ηπείρου. Ταυτότητες και ετερότητες. Στούπης Σπύρος, 2003, Πωγωνησιακά και Βησσανιώτικα, εκδόσεις Δωδώνη, ISBN 9789603851806. Μήτσης Δημήτρης, 2018, Ιστορικά Μοναστήρια Ακριτικής Επαρχίας Πωγωνίου Ηπείρου Αλεξάκης Ελευθέριος, 2020, Ο γαμήλιος χορός ως τελετουργία διάβασης και ενσωμάτωσης της νύφης στην οικογένεια του γαμπρού στη Βήσσανη Πωγωνίου, Εθνογραφικά.

Πηγές

Περιφέρεια Ηπείρου, Ήπειρος, Ιστορία και πολιτισμός, ΠΕΠ Ηπείρου, Αθήνα, 2007 ΕΜΠ - Δήμος Δελβινακίου - Δ.Δ. Βήσσανης

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Αδελφότητα Βησσανιωτών Πολιτιστικός Σύλλογος Βήσσανης Πολιτιστικός Σύλλογος Βήσσανης (facebook) Η Βήσσανη της Κοντούλας Λεμονιάς Γεώργιος Πανταζίδης- Πανταζής- Πρωτοπόρος Φωτογράφος του Πωγωνίου