Η Γρηγορία (ή Γρηγοριά) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης Κοινότητος του Δήμου Φαιστού στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου της Κρήτης. Ανήκε στην Επαρχία Πυργιωτίσσης του νομού Ηρακλείου. Η θέση του είναι στις νότιες υπώρειες του Ψηλορείτη. Βρίσκεται μεταξύ των χωριών Καμάρες, Μαγαρικάρι και Λαγολιό. Δυτικά έχει το όρος Κάρταλος (702μ)) ενώ ανάμεσά τους βρίσκεται και ο εγκατελειμένος οικισμός Τεμενέλι. Η απόστασή της από το Ηράκλειο είναι 74 χιλιόμετρα. Ναοί στο χωριό είναι αυτοί του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Αντωνίου. Λειτουργεί περιφερειακό ιατρείο. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την ελαιοκαλλιέργεια και την κτηνοτροφία. Παράγονται γαλακτοκομικά προϊόντα και λάδι. Ιδιέταιρο ενδοιαφέρον παρουσιάζει το κάστρο του κουλε 1 χλμ ανατολικά του οικισμού καθώς και η πηγή τεμενέλι 300 μέτρα δυτικά.

Κοινότητα Γρηγορίας

Περιλαμβάνωντας μόνον την έδρα της, η Κοινότητα Γρηγορίας έχει 173 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2011. Η Κοινότητα εκπροσωπείται από τον Πρόεδρο κ. Σπυρίδωνα Αγγελιδάκη.

Κοινοτάρχες Γρηγορίας

Οι κάτωθι εκλέχθηκαν και υπηρέτησαν (ή υπηρετούν) ως Πρόεδροι της Κοινότητος Γρηγορίας.

Ιστορικά στοιχεία

Γληγοριά – Ληγοριά - Λιγωριά Πρώτη γραπτή μνεία του οικισμού γίνεται σε έγγραφο του νοτάριου του Χάνδακα Μιχαήλ Μαρά χρονολογούμενο στις 2 Μαΐου 1549[1]. Στο έγγραφο αναφέρεται ο Ιωάννης Βατιανός του Φανουρίου με την ιδιότητα του κουράτορα του «χωρίου Γληγοριάς». Ο οικισμός καταγράφεται ως Gligoria σε όλες τις βενετσιάνικες απογραφές. Από τον Francesco Barozzi το 1577, τον Pietro Castrofilaca το 1583 με 186 κατοίκους και τον Francesco Basilicata το 1630. Με την εσφαλμένη γραφή Gligokia αναφέρουν τον οικισμό στους χάρτες τους οι Nicolaus Visscher (1638), Vicenzo Coronelli (1689) και Georg Mattheus Seutter (1725 περίπου). Στις τουρκικές απογραφές του 1671 και 1672 καταγράφεται ως Gligorya με 31 χαράτσα. Στον Κώδικα των Θυσιών ο οικισμός αναφέρεται ως Ληγοριά και Γληκοριανά[2]. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 η Gligoria κατοικείται από 3 χριστιανικές και 18 μουσουλμανικές οικογένειες. Στην έκθεση ωμοτήτων του 1866 ο οικισμός καταγράφεται ως Γρηγοριά[3]. Το 1881 εντάσσεται στον Δήμο Κισσών ως Γληγοριά με 95 χριστιανούς και 89 μουσουλμάνους κατοίκους και θα παραμείνει στον ίδιο Δήμο με το ίδιο όνομα στην απογραφή του 1890 με 210 κατοίκους. Από την τουρκική περίοδο σήμερα διασώζεται μέρος του τουρκικού χαμάμ. Από το 1920 αποτελεί έδρα ομώνυμης κοινότητας, με 297 κατοίκους το 1920 και 303 το 1928. Από το 1940 ως σήμερα καταγράφεται ως Γρηγοριά. Το 1940 με 433 κατοίκους, το 1951 με 478, το 1961 με 425, το 1971 με 348, το 1981 με 332, το 1991 με 394 και το 2001 με 214 κατοίκους. Το 1998 εντάχθηκε στον «καποδιστριακό» Δήμο Τυμπακίου και από το 2011 στον «καλλικρατικό» Δήμο Φαιστού. Ένας πληροφορητής μου, ο 80χρονος Γληγοριανός Στυλιανός Χελιδώνης, επέμενε στην γραφή Γρηγοριά και υποστηρίζει την ετυμολογία του οικισμού από τον «ήρωα Γρήγο, που έμενε στο Καμαραϊκό Σπήλαιο». Έτσι τους δίδαξε, είπε, ο δάσκαλος στο δημοτικό σχολείο. Ο Σπανάκης ετυμολογεί το όνομα Γληγοριά από την ιδιωματική λέξη ογλήγορος, ογλήγορα, αντίστοιχο του αρχαίου ελληνικού εγρήγορος[4]. Ο Τωμαδάκης το θεωρεί αγιώνυμο, επίθετο της Παναγίας. Γρηγοριά = Γρηγορούσα (Παναγία)[5]. Σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου με ημερομηνία 21-3-1391, το οποίο δεν φαίνεται να έχει υπόψη του ο Τωμαδάκης και πιθανόν να έχει σχέση με τη Γληγοριά, γίνεται αναφορά σε κάποιον Marcus de Medio, ο οποίος έχει στην κατοχή του μια serventeria Latina στην Agiagligoria[6]. Στο Αγιολόγιο όμως της Ορθοδόξου Εκκλησίας[7] δεν αναφέρεται αγία με αυτό το όνομα, ούτε υπάρχει στον οικισμό (παλιό και νέο) εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία. Σε καμία εξάλλου περίπτωση το έγγραφο δεν ταυτίζει ρητά την Agiagligoria με τη Γληγοριά. Ωστόσο η γραφή Gligoria των βενετσιάνικων απογραφών δεν είναι βέβαιο ότι αποδίδει την εκφορά του τοπωνυμίου ως Γληγοριά, επειδή στην ιταλική η συλλαβή gli αποδίδει το παχύ κρητικό λι. Τη σύγχυση αυτή συναντούμε και στην απόδοση του ονόματος του οικισμού Λίσταρος της επαρχίας Καινουργίου, που αποδίδεται από τον Castrofilaca και τον Basilicata ως Glistaro (και όχι ως Listaro). Πιθανότατα, επομένως, πίσω από τη γραφή Gligoria να αποδίδεται το όνομα Ληγοριά. Αν υποθέσουμε ότι οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν τους βενετσιάνικους καταλόγους για τις ανάγκες της δικής του απογραφής, μετέγραψαν το όνομα του οικισμού ως Gligorya, καθιερώνοντας έτσι την παρουσία του αρχικού Γ (Γ-Ληγοριά). Ο τρόπος αυτός ονοματοθεσίας δεν είναι βέβαια συνηθισμένος, ωστόσο δεν είναι αδύνατος. Στον ίδιο οικισμό το επίσημο κράτος τροποποίησε και καθιέρωσε όχι μόνο στη δημόσια διοίκηση αλλά και στους νεώτερους των κατοίκων, σε λιγότερα από 25 χρόνια, τον τύπο Γρηγοριά (με ρ). Σ’ αυτή την περίπτωση μια πιθανή εικασία για την προέλευση του τοπωνυμίου είναι η παραγωγή του από τις λέξεις ολίγη + ωριά (< οράω, -ώ) > Ολιγωριά > Λιγωριά, η περιοχή με λίγη, περιορισμένη θέα, χαρακτηρισμός που ανταποκρίνεται στην γεωγραφική θέση του οικισμού. Ανάλογο τοπωνύμιο προσδιοριστικό, αυτή τη φορά, της καλή θέας συναντούμε στον διπλανό οικισμό, το Μαγαρικάρι. Εκεί καταγράψαμε το τοπωνύμιο Καλή Ωριά, η (στη gαλή ν-Ωριά). Προς αυτή την ετυμολογική ερμηνεία συνηγορεί μάλλον η ύπαρξη του ίδιου τοπωνυμίου, στη Γληγοριά, της εδαφικής περιφέρειας των Ανωγείων. Αφορά σε μια περιοχή στο μέσον της κλιτής ενός λόφου, η οποία έχει περιορισμένο ορίζοντα και «βλέπει» προς το μεγαλύτερο ρυάκι του ορεινού όγκου των Ανωγείων. Σήμερα οι κάτοικοι χρησιμοποιούν το όνομα Γρηγοριά, Γληγοριά και Ληγοριά-Λιγωριά (στη Γρηγορjιά, στη Γληγορjιά, στη Ληγορjιά-Λιγωρjιά). Για τους σημερινούς κατοίκους χρησιμοποιείται το πατριδωνύμιο Γληγορjιανός ή Ληγορjιανός (σπανίως Γρηγορjιανός, και μόνον από άτομα με σχετική παιδία). Στη γλώσσα της διοίκησης χρησιμοποιείται μόνον ο τύπος Γρηγοριά. Η εμπρόθετη μορφή του τοπωνυμίου φαίνεται στο παρακάτω δίστιχο-όρκο αιώνιας αγάπης: Ώστε να στέκει ο Κάρταλλος στη Γληγορjιά - Ληγορjιά ᾽πό πέρα, ως τοτεσάς θα σ’ αγαπώ, άσπρη μου περιστέρα[8].

[1]Τόνια Μαρμαρέλη – Μανόλης Γ. Δρακάκης, Μιχαήλ Μαράς, νοτάριος Χάνδακα, Κατάστιχο 149, τομ Β (2005), Γ (2006), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2005, τόμ. Β΄, σελ. 108, έγγρ. 111 [2] : Δ. Δημητριάδης – Διονυσία Δασκάλου, Κώδικας των Θυσιών. Ονόματα και δημευμένες περιουσίες των Χριστιανών αγωνιστών της Ανατολικής Κρήτης κατά την Επανάσταση του 1821, Ηράκλειο 2003, σελ. 109 [3] Κατίνα Τσατσαρωνάκη, Μια έκθεσις ωμοτήτων του 1866, Κρητικά Χρονικά Η (1954), σελ. 26 [4] Στέργιος Σπανάκης, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, 1991, τόμ. Α΄, σελ. 229 [5] Νικόλαος Τωμαδάκης, Εκκλησιαστικά τοπωνύμια και ονόματα, Κρητολογία ΙΙΙ (1978), σελ. 41 [6] Santschi 1976, σελ. 307, έγγρ. 1383 [7] Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1935 [8]Ανδρέας Λενακάκης, Δημοτικά τραγούδια στη Μεσαρά, Αντίλαλος, 2007, σελ. 213. Στο δίστιχο συχνά χρησιμοποιείται και ο τύπος στη Ληγορjιά.

Πηγές

Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971. Ανδρέας Λενακάκης, Πυργιώτισσα, Ονομάτων επίσκεψις, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, 2013

Παραπομπές