Πληροφορίες
Οι Γκαγκάλες (επίσημο: αι Γκαγκάλαι) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης Κοινότητος του Δήμου Γορτύνης στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου της Κρήτης. Ανήκε στην Επαρχία Καινούργιου. Βρίσκεται στη βόρεια παρυφή του κάμπου της Μεσαράς και απέχει 48,8 χλμ. από το Ηράκλειο. Η θέση του είναι αμφιθεατρική στη βόρεια πλευρά του λεκανοπεδίου. Παράγει λάδι, σταφίδα, δημητριακά και κτηνοτροφικά φυτά. Γίνεται επίσης εκτεταμένη καλλιέργεια χειμερινής αγκινάρας καθώς και καλλιέργεια με χειμερινό σταμναγκάθι. Τα γραφικά του μέρη και οι φιλόξενοι κάτοικοι του χωριού το κάνουν να αποτελεί ένα καταφύγιο για όσους θέλουν να ξεφύγουν από το άγχος και την κούραση της ζωής στην πόλη.
Ονομασία
Ο Εμ. Λαμπρινάκης στο βιβλίο «Γεωγραφία Κρήτης» αναφέρει ότι το όνομα του χωριού προέρχεται από την αρχαία λέξη κάγκανος (πολύ ξηρός, κατάλληλος για κάψιμο). Γράφει συγκεκριμένα: Καγκάλες (κακαλία ή κάγκανον) ΝΔ. κώμη κατάρρυτος καὶ εὔφορος εἰς γεννήματα ἐν οἷς καὶ κάγκανον τροφὴ τῶν ἵππων, ἔχει δὲ καλὰς βοσκὰς καὶ κατοικεῖται ὑπὸ τούρκων ἀφ’ ὧν ὁ Μιχ. Κόρακας ἠλευθέρωσε 39 αἰχμαλώτους παρθένους ἐκ Πομπηΐας τῷ 1821.
Ιστορικά στοιχεία
Ο οικισμός για πρώτη φορά συναντάται το 1300 σε έγγραφο του νοταρίου του Χάνδακα Pietro Pizolo, ενώ την ίδια περίοδο, τέλη 13ου - αρχές 14ου αιώνα, καταγράφεται και στο Κατάστιχο Φέουδων του σεξτέρτιου του Castello. Τα στοιχεία τούτα, οδηγούν σχεδόν με βεβαιότητα στην Β' Βυζαντινή περίοδο (961 - 1204). Η ανακάλυψη όμως και παλαιοχριστιανικής επιγραφής μπορεί να σημαίνει ότι στη θέση αυτή υπήρχε ανθρώπινη παρουσία και από την Α' Βυζαντινή περίοδο (330-824). Το όνομα Gangalles είναι επίσης καταγεγραμμένο σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα το 1379. Στον πρώτο χρονολογικά ολοκληρωμένο κατάλογο των οικισμών της Κρήτης που συνέταξε ο βενετοκρητικός ευγενής και λόγιος Francesco Barozzi το 1577-1578, οι Γκαγκάλες (ως Gacales) συγκαταλέγονται ανάμεσα στα χωριά της καστελανίας Μονοφατσίου. Το χωριό επίσης αναφέρεται το 1583 από τον Ενετό Καστροφύλακα (Piero Castrofilaca), στην απογραφή των ενετοκρατούμενων νησιών της Ελλάδας, με την ονομασία Gangales. Αριθμεί 253 κατοίκους (72 άντρες για εργασία, 64 παιδιά, 3 γέρους και 114 γυναίκες) και υπάγεται στην επαρχία Μονοφατσίου. Στη λεπτομερειακή έκθεση για όλα τα καστέλλια του βασιλείου, του μηχανικού των δημοσίων έργων Francesco Basilicata στα 1630, αναφέρονται ως Gangales και ανήκουν στη δικαιοδοσία του καστελίου Μονοφατσίου. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας κατοικούνταν από Τούρκους. Στην απογραφή του πληθυσμού της Ανατολικής Κρήτης και Μυλοποτάμου από τους Τούρκους το 1671 (μετά την κατάληψη του Χάνδακα) με στόχο την εξασφάλιση της φορολογίας προς τις Αρχές καταγράφονται στις Γκαγκάλες 17 πλούσιοι, 18 μεσαίας τάξεως και 4 πτωχοί κάτοικοι (σύνολο 39 κάτοικοι χωρίς όμως να περιλαμβάνονται οι ανήλικοι, οι γέροντες και οι κληρικοί που δεν συμπεριλαμβάνονταν στον υπό φορολόγηση πληθυσμό). Στην απογραφή του ο Βυζάντιος Χουρμούζης αναφέρει ότι οι Γκαγκάλες (ως Καγκάλαις), πριν την επανάσταση του 1821 είχαν 42 μουσουλμανικές οικογένειες και ένα ελαιοτριβείο. Έντεκα χρόνια αργότερα, το 1832 καταμετρούνται 16 μουσουλμανικές οικογένειες. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834, το χωριό αναφέρεται ως Gangális με 24 μουσουλμανικές οικογένειες. Στην ανολοκλήρωτη, όπως φαίνεται, απογραφή που έγινε στα 1874-1875 από τον υποπρόξενο της Ρωσίας Ιωάννη Μιτσοτάκη, το χωριό αναφέρεται ως Καγκάλαις και κατοικείται από 100 οθωμανούς κατοίκους (20 οικογένειες). Στη μοναδική οργανωμένη και πλήρη απογραφή πληθυσμού της Οθωμανικής Διοίκησης το 1881, επί Φωτιάδη πασά με την ευθύνη του Νικολάου Σταυράκη, το χωριό ως Γκαγκάλαις, ανήκει στον Δήμο Μεγάλης Βρύσης και κατοικείται από 160 μουσουλμάνους κατοίκους (27 οικογένειες 90 άντρες και 70 γυναίκες). Στην τελευταία εικόνα για τον πληθυσμό και τους οικισμούς της Κρήτης κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας που έχουμε από τον ανθυπολοχαγό του πεζικού Νικόστρατο Καλομενόπουλο το 1894: «Το χωρίον Γκαγκάλαις κατοικείται υπό 30 τούρκικων οικογενειών». Μετά την αναχώρησή των Τούρκων εγκαταστάθηκαν Χριστιανοί από άλλα φτωχά χωριά. Στην πρώτη απογραφή του πληθυσμού από την Κρητική Πολιτεία τον Ιούνιο του 1900 οι Γκαγκάλες παραμένουν στο Δήμο Μεγάλης Βρύσης και απογράφουν τους πρώτους χριστιανούς (Έλληνες πλέον) κατοίκους. Συγκεκριμένα αναφέρονται 25 Έλληνες (20 άνδρες και 5 γυναίκες) και 4 Τούρκοι άνδρες. Συνολικά 29 κάτοικοι. Επίσης, στις απογραφές αναφέρεται και ο Βαλής με την ονομασία Vagli και με 85 κατοίκους (το 1583) και Βαλί στην τουρκική απογραφή του 1671 με 18 χαράτσια. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας κατοικούνταν αποκλειστικά από Τούρκους.
Απογραφικά στοιχεία
Διοικητικά στοιχεία
Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να προσαρτάται στην κοινότητα Αγίων Δέκα και το 1930 στο ΦΕΚ 150Α - 10/05/1930 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίησή του Κλεισθένης Ι, μαζί με τον Βαλή αποτελούν κοινότητα που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Γόρτυνας του Δήμου Γόρτυνας και σύμφωνα την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 329 κατοίκους. Δείτε: Κοινότητα Γκαγκαλών
Δημοτικό Διαμέρισμα Γκαγκαλών (πρώην)
Στο Δημοτικό Διαμέρισμα Γκαγκαλών, που αριθμεί 460 κατοίκους συνολικά (απογρ. 2011), ανήκουν οι οικισμοί:
οι Γκαγκάλες, 331 κάτοικοι το 2011 και ο Βαλής 129 κάτοικοι το 2011. Σε παλαιότερη ονομασία του αναφερόταν ως ουδέτερο, το Βαλί. Βρίσκεται σε απόσταση 2 χλμ. από τις Γκαγκάλες, σε υψόμετρο 330 μ. Βορειοδυτικά δεσπόζει το ύψωμα του Αη Λιά.
Σχολείο
Το Δημοτικό σχολείο του χωριού (αναφέρεται ως Καγκάλαις) ιδρύθηκε το 1915 (αρ. απ. 113/28-3-1915) ως 1/θέσιο με 69 μαθητές. Σήμερα είναι οργανικά 2/θέσιο, ενώ το Νηπιαγωγείο ανέστειλε τη λειτουργία του το 2013 έως το Σεπτεμβρίο του 2016 όπου και αποκαταστάθηκε η λειτουργία του
Εκκλησίες
Ο κεντρικός ναός είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Άλλοι ναοί είναι του Αγίου Παντελεήμονος, της Παναγίας της Υπαπαντής του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νεκταρίου.
ΜΕΛΚΟ
Από το 2001 λειτουργεί στις Γκαγκάλες πρότυπη μονάδα παραγωγής παραδοσιακών και βιολογικών ζυμαρικών, παξιμαδιών και παραδοσιακών κρητικών προϊόντων με την επωνυμία ΜΕΛΚΟ.
Φυσικό Περιβάλλον
Το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής αποτελείται από καλλιεργημένες εκτάσεις (ελιές και αμπέλια). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλία φυτών που συναντάται στην περιοχή. Εκτός από φρύγανα και θάμνους μπορεί κανείς να παρατηρήσει λεύκες, ιτιές, κυπαρίσσια, καρυδιές, αχλαδιές, πλατάνια, ευκαλύπτους, ασπαλάθους, βατομουριές, μυρτιές, φασκομηλιές, κουδουμαλιές κ.ά.
Σπήλαια
Τα πιο γνωστά σπήλαια της περιοχής είναι τα:
Σπήλιος Παγανή το οποίο την περίοδο της κατοχής υπήρξε τόπος διαμονής Άγγλων και ανταρτών. Βορηνόσπηλιος. Και τα δυο σπήλαια βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή του Βαλή
Θρύλοι
Στην τοποθεσία φαράγγι η παράδοση αναφέρει ότι υπήρχε ένα μεγάλο φίδι, στοιχειό, που ορμούσε και προκαλούσε τρόμο στους περαστικούς. Λέγεται ακόμη ότι μέσα στο χωριό υπήρχε ένας βάτος και κάθε φορά που οι Τούρκοι πήγαιναν να λεηλατήσουν το χωριό, ακουγόταν από εκεί μια φωνή που προειδοποιούσε τους κατοίκους.
Κατοχή και Αντίσταση
Το χωριό βοήθησε πάρα πολύ κατά την διάρκεια της κατοχής προσφέροντας τρόφιμα και κάλυψη σε συμμάχους και αντάρτες. Στην κορυφή του Αη-Λιά υπάρχουν ερείπια εκκλησίας, κάστρο και οικοδομήματα αγνώστου εποχής. Στην περιοχή κατά την διάρκεια της Κατοχής έδρασαν ομάδες αντίστασης υπό τον καπετάν Μπαντουβά. Τα τελευταία χρόνια στους πρόποδες του Αη-Λιά χριστιανός από τις Ασίτες έκτισε ένα μικρό εκκλησάκι στη μνήμη του Αγ Εφραίμ. Στα 2,5 χιλιόμετρα βόρεια είναι το μετόχι του Βορρού, κέντρο της αντίστασης κατά τη Ναζιστική κατοχής. Στους αγώνες του έθνους κατά του φασισμού και του ναζισμού έδωσαν τη ζωή τους οι παρακάτω κάτοικοι των Γκαγκαλών:
Αστρινάκης Γεώργιος Κουτράκης Ιωάννης Πετράκης Εμμανουήλ Στρατάκης Αντώνιος
Φωτοθήκη
Βιβλιογραφία
Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971.
