Πληροφορίες
Ο Άγιος Θωμάς είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητας του Δήμου Γόρτυνας στην Περιφερειακή Ενότητας Ηρακλείου με 665 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2011. Το χωριό έχει άφθονα νερά και πολλά περιβόλια με οπωροκηπευτικά. Η γεωλογική σύσταση του τόπου με τους απόκρημνους ψηλούς βράχους δίνει στο τοπίο ιδιότυπη όψη. Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν πολλά λαξευτά σπήλαια και αρχαίοι τάφοι. Σε ένα τέτοιο σπήλαιο μεταξύ Αγίου Θωμά και του οικισμού Αρδάχθια υπάρχει ο Ναός της Κεράς Σπηλιώτισσας, όπου κατά την παράδοση υπήρχε θέατρο και αρχαίος βωμός. Στον Άγιο Θωμά καθεδρικός ναός είναι ο ομώνυμος, παλαιό κτίσμα τύπου βασιλικής με κυλινδρικό τρούλο. Στο βάθος της κοιλάδας, στη θέση Μουζουράς, βρίσκεται το εξωκλήσιο της Παναγίας Καρδιώτισσας, όπου βρέθηκε εικόνα της Παναγίας, το 1912. Λειτουργεί περιφερειακό ιατρείο, καθώς επίσης Δημοτικό Σχολείο και νηπιαγωγείο. Δίπλα στο χωριό υπάρχει επίσης η εκκλησία της Κεράς Μελισσανής, της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Πνεύματος στα ερείπια του χωριού Αξέντι, κατοικούμενο από τους πιο πολεμοχαρείς Τούρκους, οι οποίοι παρά τον αιμοβόρο χαρακτήρα τους διατήρησαν την εκκλησία του χωριού τους.
Ιστορικά στοιχεία
Όταν ο Άγιος Θωμάς ήταν κοινότητα, σε αυτόν υπαγόταν και ο οικισμός Αρδάχτια, με 283 κατοίκους το 1971 και σε υψόμετρο 520 μ. Το χωριό αναφέρεται σε παλιότερες απογραφές με το όνομα Αργάθια. Από την απογραφή του 1881, και μετά από λάθος απογράφεται με την ονομασία Αρδάχτια ονομασία πού διατηρείτε και στις επόμενες απογραφές. Ενεκα κατολισθήσεων το χωριό εγκαταλείφτηκε και ξαναχτίστηκε σαν συνοικία του Αγίου Θωμά, στη θέση Πλάκα. Σε κάποια περιοχή στη θέση του Αγίου Θωμά ήταν η αρχαία πόλη Πάννονα. Στη διάρκεια της Ενετοκρατίας ήταν ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του Μονοφατσίου. Το 1583 αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα (Κ100) με το όνομα S. Thoma με 521 κατοίκους. Κατά την Τουρκοκρατία εκχωρήθηκε στον πορθητή του Χάνδακα Κιοπρουλί, ο οποίος το αφιέρωσε στο Βεζίρ Τζαμί (Άγιος Τίτος). Κατά την Επανάσταση του 1866 οι Τούρκοι κατέστρεψαν το χωριό και έκοψαν τα οπωροφόρα δέντρα. Στις αρχές του 20ού αιώνα φιλοξενήθηκαν στον Άγιο Θωμά δύο Βρετανοί, οι οποίοι έκαναν κρυφά ανασκαφές στο Σπήλιο της Ρογαλιάς, σε βραχώδες ύψωμα βόρεια του χωριού. Αυτοί ανακάλυψαν άγαλμα θεάς το οποίο έκλεψαν και σήμερα βρίσκεται στη Βοστώνη, σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων. Στον Άγιο Θωμά γεννήθηκε το 1770 ο Δημήτρης Λόγιος. Όταν ήταν 10 χρονών οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα του και τον ανέλαβε υπό την προστασία του ο αδερφός του πατέρα του, ιερομόναχος στις Απεζανές, Δωρόθεος. Αλλά και αυτόν κυνήγησαν οι Τούρκοι και αναγκάστηκε να φύγει στην Πάδουα της Ιταλίας με τον προστατευόμενο ανιψιό , ο οποίος σπούδασε γιατρός στο εκεί Πανεπιστήμιο. Το 1800 επέστρεψε στον Άγιο Θωμά προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε Χριστιανούς και Τούρκους αδιακρίτως. Ένας γενίτσαρος από το Αξέντι φόνευσε τον άνδρα της αδερφής του, Δημήτρη Κοσμαδάκη. Ο Λόγιος, εκδικούμενος το θάνατό του, σκότωσε το φονιά του κουνιάδου του. Από τότε έζησε ως χαΐνης τιμωρώντας τους γενιτσάρους. Ο πασάς έστειλε 50 εκλεκτούς γενιτσάρους να τον συλλάβουν. Αυτούς τους φιλοξένησαν στο κονάκι του Σελίμ Αγά Κονταξή που σώζεται σήμερα. Ο Λόγιος πληροφορήθηκε την άφιξή τους και τη νύχτα μπήκε στον οντά, όπου κοιμόντουσαν και κατέσφαξε έξι από αυτούς. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν μεταξύ τους μέσα στο σκοτάδι και στη σύγχυση. Ο Λόγιος ήθελε να εξοντώσει τον αγριότερο γενίτσαρο της Μεσαράς Αγριολίδη από το χωριό Άγιος Ιωάννης, νότια της Φαιστού. Όμως προδόθηκε από τον υπηρέτη του Αγριολίδη και σκοτώθηκε από αυτόν. Από τον Άγιο Θωμά κατάγονταν και οι οπλαρχηγοί Δημήτριος και Φραγκίσκος Λιμπρίτης, ο Θεόδωρος και ο γιατρός Ιωάννης Λυμπρίτης, δωρητής της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Ηρακλείου. Από εδώ καταγόταν και οι Γεώργιος Καλαμαράς, τελειόφοιτος του Πανεπιστημίου της Πετρουπόλεως, αξιωματικός του Ρωσικού Ναυτικού, ο οποίος σκοτώθηκε στη Μάχη του Φαλήρου και ο πάπα Πέτρος Γαβαλάς αντιστασιακός και αντιδικτατορικός φυλακισθείς αγωνιστής. Από τα Αρδάχτια καταγόταν και ο Γεώργιος Πετρογιαννάκης, υπουργός επί Κρητικής Πολιτείας.
Πληθυσμός
Διοικητικά στοιχεία
Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίησή του Κλεισθένης Ι, αποτελεί κοινότητα που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Αγίας Βαρβάρας του Δήμου Γόρτυνας και σύμφωνα την απογραφή του 2011 έχει πληθυσμό 665 κατοίκους. Δείτε: Κοινότητα Αγίου Θωμά
Εικόνες
Πηγές
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1978, 2006 (ΠΛΜ) Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς, 1963 (ΠΛ) Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971.
