Το Χρισσό είναι οικισμός της Στερεάς Ελλάδας στην Περιφερειακή Ενότητα Φωκίδας (τέως επαρχία Παρνασσίδας του Νομού Φωκίδας).

Γενικά στοιχεία

Το Χρισσό βρίσκεται πολύ κοντά και δυτικά των Δελφών, στους πρόποδες του Παρνασσού σε υψόμετρο 200 μέτρα, πάνω από τον Ελαιώνα της Άμφισσας και σε μικρή απόσταση από την Άμφισσα και την Ιτέα, περίπου στο μέσω της διαδρομής μεταξύ των δύο πόλεων. Έχει πληθυσμό 735 κατοίκους, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011. Μέχρι το 1984 γραφόταν Χρυσό οπότε και καθιερώθηκε η σημερινή του γραφή εφόσον επικρατεί η άποψη πως η ονομασία του σχετίζεται με την αρχαία πόλη Κρίσσα που ήταν χτισμένη σ' αυτή την περιοχή και όχι με το πολύτιμο μέταλλο.

Ιστορικά στοιχεία

Το όνομα Χρισσό προέρχεται από παραφθορά του ονόματος Κρίσα, της αρχαίας φωκικής πόλης που βρισκόταν στη θέση του σημερινού χωριού. Λανθασμένα αναφέρεται σε ορισμένους χάρτες ως Χρυσό, αγνοώντας την παραφθορά της αρχαίας ονομασίας. Μάλιστα, το διπλό σίγμα είναι επίσης λάθος και προέρχεται από την μεταφορά της ονομασίας στα ελληνικά από χάρτες ξένων περιηγητών όπου για λόγους προφοράς γράφεται Chrisso. Το Χρισσό έχει μεγάλη ιστορία καθώς η αρχαία Κρίσα χτίστηκε σύμφωνα με τον Όμηρο τον 15ο ή 14ο π.Χ. αιώνα. Ίχνη ερειπίων των τειχών της αρχαίας Κρίσας σώζονται πάνω στο λόφο Στεφάνι, νοτιότερα από τη σημερινή θέση του χωριού. Το όνομα της Κρίσας προέρχεται σύμφωνα με την μυθολογία από το όνομα Κρίσος, υιού του Φώκου, του Αιγινήτου, ο οποίος εγκαταστάθηκε στη Φωκίδα. Στο τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου, η Κρίσα ήταν από τις φωκικές πόλεις που πήραν μέρος στην πανελλήνια εκστρατεία στην Τροία. Ο Κ. Παπαρηγόπουλος υποστηρίζει ότι το ιερό του Απόλλωνα όπως και όλη η περιοχή μέχρι την παραλιακή Κίρρα, άνηκαν στην Κρίσα. Την ίδια άποψη έχει και ο Άγγλος περιηγητής Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ, ο οποίος περιηγήθηκε την Φωκίδα το 1806 και είπε: «Στους αρχαίους χρόνους οι Δελφοί ήταν ένα ιερόν στην Κρισαία επικράτεια». Αυτά σε συνδυασμό με τον προσδιορισμό ζάθεην που χρησιμοποιεί ο Όμηρος και σημαίνει ισόθεη, υποδηλώνουν ότι η Κρίσα ήταν ισχυρό κέντρο της περιοχής. Κάτω από την Κρίσα, στο κατάφυτο με ελαιόδεντρα Κρισαίο Πεδίο βρισκόταν στην αρχαιότητα ο πυθικός Ιππόδρομος των Δελφών όπου διεξάγονταν τα Πύθια, αγώνες με πανελλήνια εμβέλεια και ισότιμοι με τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Μάλιστα ο Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε λείψανα του ιπποδρόμου. Η διεξαγωγή των Πυθίων ενισχύει ακόμα περισσότερο την άποψη ότι η Κρίσα ήταν ένα ισχυρό πολιτικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο και μια πανίσχυρη πόλη. Σε αυτό συντείνει και η πληροφορία του Στράβωνα ότι το Μεταπόντιο στην κάτω Ιταλία και συγκεκριμένα στον κόλπο του Τάραντα, μια πόλη που άκμασε το 700 π.Χ. και ήταν έδρα των Πυθαγορείων, ήταν αποικία της Κρίσας. Δεν είναι γνωστές οι συνθήκες κάτω από τις οποίες παράκμασε η Κρίσα. Η αρχαιολογική έρευνα δεν ανακάλυψε ίχνη κατοίκησης κατά τους ιστορικούς χρόνους, δηλαδή από τον 8ο αιώνα π.Χ. και μετά. Σημάδια κατοίκησης υπάρχουν πάλι κατά τη Βυζαντινή περίοδο (από τον 4ο αιώνα και μετά). Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι η Κρίσα παράκμασε λόγω της ανάπτυξης της Κίρρας κατά την εποχή του Χαλκού, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και της ανάπτυξης νέου οικισμού γύρω από το ιερό του Απόλλωνα, των Δελφών. Ανάμεσα σε αυτές τις τρεις πόλεις δημιουργήθηκε οξύς οικονομικός ανταγωνισμός. Ο ανταγωνισμός αυτός οδήγησε κατά πάσα πιθανότητα σε τρία ενδεχόμενα: α) στην σταδιακή εξαφάνιση της Κρίσας χάριν της παραλιακής Κίρρας, β) στην καταστροφή της Κρίσας από την Κίρρα και γ) στην υποταγή της Κρίσας στους Δελφούς. Πάντως ο οικονομικός αυτός πόλεμος διατηρήθηκε και μετά την παρακμή της Κρίσας μέχρι που η πόλη καταστράφηκε από τους Αμφικτίονες το 595 π.Χ. κατά τον Α' Ιερό Πόλεμο. Κατά μία άλλη άποψη στο τέλος των Μυκηναϊκών χρόνων, η Κρίσα ήταν μια από τις οκτώ μυκηναϊκές πόλεις που έχει εξακριβωθεί ότι καταστράφηκαν από πυρκαγιές. Κατά μία άποψη οι πυρκαγιές αυτές οφείλονται σε επιδρομές βόρειων λαών, είτε ελληνικών φυλών δηλαδή των Δωριέων κατά την λεγόμενη «Κάθοδο των Δωριέων», είτε από ξένους λαούς όπως οι Ιλλυριοί, χωρίς όμως να αφήσουν ίχνη γιατί έφυγαν προς άγνωστη κατεύθυνση. Μια άλλη εκδοχή, υποστηρίζει σαν αιτία παρακμής της πόλης τις εσωτερικές συγκρούσεις και αναστατώσεις που οφείλονται στην παράλυση της κεντρικής εξουσίας εξαιτίας της μακροχρόνιας απουσίας των ηγεμόνων σε πολεμικές επιχειρήσεις που συνετέλεσε στην γενικότερη παρακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Μάλιστα υπάρχει η βεβαιότητα ότι η Κρίσα ήταν μεταξύ των πόλεων που εγκαταλείφθηκαν οριστικά μετά την καταστροφή τους. Το πότε και πως ο οικισμός μεταφέρθηκε στην σημερινή τοποθεσία είναι άγνωστο. Ίσως η σημερινή τοποθεσία του χωριού είχε κατοικηθεί από εκείνη την εποχή αφού εκεί βρέθηκε μυκηναϊκό νεκροταφείο. Η περιοχή του Αγίου Γεωργίου μπορεί να αποτελούσε την ακρόπολη της πόλης. Οι πληροφορίες που υπάρχουν για το σημερινό Χρισσό αρχίζουν από τον 12ο αιώνα και είναι ελάχιστες για μεγάλες περιόδους των Βυζαντινών χρόνων, του Μεσαίωνα και της Τουρκοκρατίας. Η παλαιότερη πληροφορία για το Χρισσό έρχεται από την Βυζαντινή περίοδο, από έναν Εβραίο περιηγητή, τον Βενιαμίν Σολέδας από την Ισπανία, ο οποίος μετά το 1159 π.Χ. πραγματοποίησε περιοδεία στην Ευρώπη. Έτσι κατά την επίσκεψή του στο Χρισσό, κατέγραψε 200 Εβραίους που καλλιεργούσαν τα κτήματά τους στον Παρνασσό. Προς το τέλος του 12ου αιώνα λειτούργησε στο Χρισσό σχολείο όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα ο λόγιος Λέων Μακρός, ο μετέπειτα επίσκοπος Βελλάς της Ηπείρου, ο οποίος εγκατέλειψε το Χρισσό επειδή τον κακομεταχειριζόταν ο δάσκαλός του. Τον ίδιο αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υφίσταται τις συνέπειες από τις Σταυροφορίες, σε μία από τις οποίες συμμετείχαν και οι Νορμανδοί υπό τον Ρόγηρο Β΄, βασιλιά της Σικελίας. Το 1147 οι τελευταίοι, λεηλάτησαν την Πελοπόννησο, την Εύβοια και την Στερεά Ελλάδα, αρπάζοντας όπως λέγεται από την Φωκίδα τους θησαυρούς των Δελφών και γυναίκες της περιοχής. Εκείνη την εποχή το Χρισσό, σύμφωνα με τον Βενιαμίν Σολέδας, ήταν πλούσια χώρα. Το 1319 η περιοχή περιήλθε στα χέρια των Καταλανών ενώ το 1394 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ εισέβαλλε στην κεντρική Ελλάδα και έτσι ολόκληρη η Φωκίδα και η Στερεά Ελλάδα βρέθηκε υπό τουρκική κατοχή, 60 χρόνια πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Κατά την Τουρκοκρατία στην περιοχή έγιναν πολλές εξεγέρσεις με σκοπό την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και το Χρισσό έχει να επιδείξει αρκετούς αρματολούς και κλέφτες που έδρασαν στα βουνά και στα γύρω χωριά. Η περιοχή της Φωκίδας δέχθηκε πολλές καταστροφές και λεηλασίες από τους Τουρκαλβανούς. Το 1784 ο Σουηδός περιηγητής Άντολ Φρέντερικ Στουρτρενμπέκερ και το 1805 ο Άγγλος αρχαιολόγος Έντουαρντ Ντόντγουελ, βρήκαν μεγάλο αριθμό γκρεμισμένων εκκλησιών στο Χρισσό. Ο Γάλλος πρόξενος Μποζούρ Φελίξ ο οποίος συγκέντρωνε στοιχεία για την οικονομική εξέλιξη του ελληνικού χώρου κατά τη δεκαετία 1787 - 1797, αναφέρει για το Χρισσό ότι ευδοκιμούσε μια ουσία για βαφές, το πρινοκόκκι. Το Χρισσό εκείνη την εποχή, ευρισκόμενο υπό την διοίκηση Τούρκου Αγά και αποτελούμενο από 180 σπίτια, φαίνεται ότι ήταν κεφαλοχώρι αφού εκεί είχε την έδρα του ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας για περισσότερη ασφάλεια και ησυχία.

Σύγχρονο χωριό

Το Χρισσό σήμερα είναι ένα παραδοσιακό και αυστηρά διατηρητέο χωριό, με αναπαλαιωμένα σπίτια που περιβάλλονται από κήπους και αρκετά κτίρια νεοκλασικής τεχνοτροπίας, πράγμα που υποδηλώνει την παλαιότερη ευημερία των κατοίκων από τα προϊόντα της ελιάς. Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει ταχύτατη ανοικοδόμηση. Επίσης διαθέτει παραδοσιακές ταβέρνες και δύο πλατείες. Η κεντρική πλατεία στην καρδιά του χωριού χαρακτηρίζεται από τον υπεραιωνόβιο πλάτανο και τα τρεχούμενα νερά. Έχει πολλές παραδοσιακές, πέτρινες εκκλησίες με προεξέχον το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, περιτριγυριμένο από τα αρχαία τείχη της Κρίσας. Η πλειονότητα των κατοίκων του χωριού είναι αγρότες και συγκεκριμένα ασχολούνται με την καλλιέργεια της ελιάς και τα προϊόντα της. Τα τελευταία χρόνια αρκετοί επώνυμοι το επέλεξαν για να χτίσουν πολυτελή εξοχικά. Στην περιοχή υπάρχουν δύο κάμπινγκ.

Τοπική Κοινότητα Χρισσού

Το Χρισσό υπάγεται διοικητικά στο Δήμο Δελφών του πρώην νομού Φωκίδας. Μαζί με τη Μονή Προφήτη Ηλία (8 κάτοικοι) που βρίσκεται 7χλμ. βορειοδυτικά του χωριού, αποτελεί την Κοινότητα Χρισσού, με 743 κατοίκους συνολικά.

Πληθυσμός

Οι απογραφές πληθυσμού μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο είναι:

Εθνολογικό Λαογραφικό Μουσείο

Στεγάζεται στο παλιό Δημοτικό σχολείο Χρισσού, το οποίο ήταν έργο του Τσίλερ, και φιλοξενεί τη συλλογή του Ηλία Δαραδήμου περιλαμβάνοντας συνολικά περίπου 230 αντικείμενα. Αποτελείται από αυθεντικές και πλήρεις παραδοσιακές και λαϊκές φορεσιές απ’ όλη την Ελλάδα, σπάνιες γκραβούρες της Φωκίδας, σπάνιες φωτογραφίες και έγγραφα του 19ου αιώνα, παραδοσιακά έπιπλα και σκεύη καθώς και μουσικά όργανα.

Αθλητισμός

Ο Κρισσαίος Χρισσού που ιδρύθηκε το 1930 και εκτός από αθλητικός σύλλογος ήταν και μουσικός εκφράζει έως σήμερα τον αθλητισμό στο χωριό.

Πολιτισμός

Το Χρισσό μοιράζεται κοινά ήθη και έθιμα με τους γειτονικούς Δελφούς. Τα Χριστούγεννα η Φιλαρμονική του Δήμου Δελφών ψάλει τα κάλαντα στο Χρισσό όπως και στους Δελφούς ενώ οι άνδρες παλιότερα στρίβανε δεκάρες, στοιχηματίζοντας πολλά χρήματα, τις οποίες τοποθετούσαν από την προηγούμενη χρονιά στο εικονοστάσι του σπιτιού για να τους φέρει «κεφάλι», δηλαδή κέρδος. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι γυναίκες έβγαζαν το βράδυ έξω από το σπίτι ένα πιάτο με ρόδι, σιτάρι, γλυκά και κέρματα για να δουν τα αστέρια της νύχτας και το πρωί τα μάζευαν και τα σκόρπιζαν σε όλες τις γωνιές του σπιτιού για να είναι γεμάτο από αγαθά όλο το χρόνο. Επίσης το πρωί πήγαιναν στις βρύσες και άφηναν γλυκά για να "γλυκάνουν" τα νερά και έπαιρναν με τις στάμνες στο σπίτι τους το "αμίλητο νερό". Μόλις έφταναν έσπαζαν στο σκαλοπάτι του σπιτιού ένα ρόδι για να έχει το σπίτι τόσα καλά όσα τα σπόρια του ροδιού. Την 1η Μαρτίου οι κοπέλες φορούν στο χέρι τους ένα βραχιόλι πλεγμένο από λευκή και κόκκινη κλωστή, τον λεγόμενο «Μάρτη», ένα πανάρχαιο έθιμο το οποίο τηρούσαν και οι κοπέλες της αρχαίας Αθήνας, οι οποίες μάλιστα το έβαζαν και στο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, της αρχαίας Σπάρτης και της Μακεδονίας. Ο «Μάρτης» θεωρείται ότι προστάτευε τις κοπέλες από το κάψιμο του ήλιου. Τον έβγαζαν την ημέρα της Λαμπρής και το έβαζαν στο αρνί για να μην καεί κατά το ψήσιμο. Στις Απόκριες παλιότερα οι κάτοικοι μεταμφιέζονταν και συνηθιζόταν οι άνδρες να ντύνονται γυναίκες και μάλιστα γύφτισσες για να λένε τη μοίρα και το αντίστροφο. Από το άνοιγμα του Τριωδίου μέχρι την Καθαρά Δευτέρα, άναβαν φωτιές κατά γειτονιές και διαγωνίζονταν για το ποια φωτιά θα φτάσει πιο ψηλά. Τα αγόρια πηδούσαν πάνω από τις φωτιές και στήνανε χορούς γύρω από αυτές, με αποκριάτικα τραγούδια που είχαν σκωπτικό περιεχόμενο με τολμηρές λέξεις.

Τη Μεγάλη Εβδομάδα οι νοικοκυρές ασπρίζουν τις αυλές τους και περιποιούνται τα σπίτια και τα λουλούδια τους ενώ την ημέρα του Λαζάρου τα κορίτσια λένε τα κάλαντα κρατώντας καλάθια στολισμένα με παπαρούνες. Τη Μεγάλη Παρασκευή τα κορίτσια ντύνονται με μαύρες φορεσιές για συνοδεύσουν τον Επιτάφιο στην περιφορά η οποία καλύπτει ολόκληρο σχεδόν το χωριό. Την Κυριακή του Πάσχα το ψήσιμο του αρνιού γίνεται συνήθως ομαδικά στις αυλές των σπιτιών, στις πλατείες και στους δρόμους ενώ την τιμητική τους έχουν τα παραδοσιακά τραγούδια και ιδιαίτερα το γνωστό δημοτικό τραγούδι που αναφέρεται στο Χρισσό. Ένα έθιμο το οποίο έχει εκλείψει είναι τα «Ριζικάρια». Στις 24 Ιουνίου, την παραμονή του Άη-Γιαννιού του Κλειδωνά, οι ανύπαντρες γέμιζαν τις στάμνες με το αμίλητο νερό, έριχναν μέσα προσωπικά τους αντικείμενα και τις τοποθετούσαν στα κεραμίδια του σπιτιού. Την άλλη μέρα οι παντρεμένες τις κατέβαζαν, φώναζαν αγόρια και κορίτσια και έδιναν τα αντικείμενα στις κοπέλες μαζί με χαρτάκια από ημερολόγια που είχαν στιχάκια και προσπαθούσαν να τις ζευγαρώσουν με τα αγόρια. Τις 12 πρώτες ημέρες του Αυγούστου οι ηλικιωμένοι προβλέπουν τα «ημερομήνια» δηλαδή τον καιρό που θα κάνει την επόμενη χρονιά αφού κάθε μέρα αντιστοιχούσε σε έναν μήνα του νέου έτους. Αυτές τις μέρες αποφεύγονται οι βαριές δουλειές. Στις 6 Αυγούστου, στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος η νοικοκυρές κόβουν μισογινωμένα σταφύλια, τα πηγαίνουν στην εκκλησία και αφού τα ψάλλει ο παπάς τα μοιράζουν στον κόσμο για να έχουν καλή σοδειά. Στις 29 Αυγούστου, την παραμονή του Αγίου Ιωάνη του Αποκεφαλιστή, οι Δελφιώτες και οι Χρισσαΐτες πήγαιναν με ζώα στην εκκλησία του Αη-Γιάννη στην Κίρρα και έπιναν νερό από την πηγή της περιοχής, το «τσερλόνερο», το οποίο όπως έλεγαν καθάριζε τα έντερα. Την 1η Σεπτεμβρίου ήταν η αρχή της ελληνικής Ινδικτίωνος. Η Ινδικτίων ήταν μη αστρονομικός κύκλος ο οποίος ταυτιζόταν με το οικονομικό έτος και αυτή η ημερομηνία ήταν καθοριστική για την οικονομική ευημερία του σπιτιού γι' αυτό δεν δέχονταν επισκέψεις. Δεν είναι τυχαίο ότι σε όλο τον κόσμο η 1η Σεπτεμβρίου θεωρείται το ξεκίνημα του νέου οικονομικού - επιχειρηματικού έτους. Όταν πέθαινε κάποιο νεαρό άτομο, κρεμούσαν έξω από το σπίτι ένα μαύρο ύφασμα με τα αρχικά του με χρυσά χάρτινα γράμματα και μαύρες κορδέλες για να δείξουν ότι το σπίτι πενθεί και δεν δέχεται επισκέψεις. Οι χήρες σε αρραβώνες και γάμους δεν βγάζουν τα μαύρα αλλά ρίχνουν στην πλάτη τους ένα άσπρο μαντήλι.

Προσωπικότητες

Από το Χρισσό κατάγονται οι:

Αμούντσης Ευθύμιος. Αγωνιστής του 1821. Πολέμησε μαζί με τον Πανουργιά και τον Δυοβουνιώτη . Δημήτριος Ψαρρός, Στρατιωτικός, ηγετική μορφή της Εθνικής Αντίστασης (1941-44)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ο Χερσαίος Αρχαιολογικός Χώρος Χρισσού Δείτε το αφιέρωμα στο Χρισσό της εκπομπής «Από πέτρα και χρόνο» της ΕΡΤ2 Νομαρχία Φωκίδας Αρχειοθετήθηκε 2007-01-24 στο Wayback Machine. Η πεζοπορική διαδρομή Δελφοί - Χρισό από τον ιστότοπο https://www.topoguide.gr/

Δείτε επίσης

Μονή Προφήτη Ηλία Φωκίδος

Παραπομπές

Βιβλιογραφία

Βιολέττα Δαραδήμου-Ράπτη. Προχριστιανική Κρίσα και Μεταχριστιανικό Χρισσό – Μία διαρκής ιστορία 4000 χρόνων. Εκδόσεις Φυλάτος, 2019. Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τόμος 3, σελ.252.