Πληροφορίες
Ο Βαλής είναι ορεινός οικισμός της Κοινότητας Γκαγκαλών του Δήμου Γορτύνης στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου της Κρήτης. Ανήκε στην επαρχία Καινούργιου. Η θέση του είναι στις παρυφές της πεδιάδας της Μεσσαράς σε υψόμετρο περίπου 330 μέτρα σε λοφώδες και εύφορο έδαφος. Βόρεια δεσπόζει ο λόφος του Αη- Λιά χαρακτηριστικό ανάγλυφο της περιοχής. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία και τη γεωργία. Παράγει σταφύλια, λάδι, κηπευτικά. Στο χωριό υπάρχει τυροκομείο, οικογενειακή επιχείρηση από το 1952, γνωστό για την εξαιρετική μυζήθρα του. Υπάρχουν οι εκκλησίες του Αγ. Δημητρίου, του Αγίου Ισιδώρου του νεομάρτυρος, του Αγ. Αντωνίου και το ξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής. Πολύ κοντά, 400 μέτρα περίπου, υπάρχουν τα ερείπια του Ξερόκαμπου,ενός μετοχιού της Μεγ. Βρύσης. Στα 2 χιλιόμετρα βόρεια είναι το μετόχι του Βορρού, κέντρο της αντίστασης κατά τη Ναζιστική κατοχή
Ιστορικά στοιχεία
Ονομασία
Στην παλαιότερη ονομασία του ήταν ουδέτερο, το Βαλί. Στις απογραφές αναφέρεται ο Βαλής με την ονομασία Vagli και με 85 κατοίκους (το 1583) και Βαλί στην τουρκική απογραφή του 1671 με 18 χαράτσα ενώ στην αιγυπτιακή του 1834, με το ίδιο όνομα και 10 τούρκικες οικογένειες. Σήμερα αποτελεί οικισμό της κοινότητας Γκαγκαλών. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας κατοικούνταν αποκλειστικά από Τούρκους.
Ίδρυση του οικισμού
Κατά την απογραφή του 1900 ο οικισμός κατοικείτο από 25 ψυχές, 13 άνδρες και 12 γυναίκες.Το 1920 αναφέρεται στην κοινότητα Βορού με 75 κατοίκους. Οι περισσότεροι από τους κατοίκους εκείνη την εποχή ήταν Χριστιανοί με καταγωγή από Ασίτες, Πρινιά, Αγία Βαρβάρα που είχαν περιουσίες στην περιοχή και διέμεναν την εποχή των εργασιών ή και μόνιμα. Τότε ήταν που ήλθε και ο Γεώργιος Φραγκιαδάκης γνωστός σαν Βάφης από τα Βορίζα. Μαζί του ήρθαν και τα αδέλφια του, ο Μιχάλης Φραγκιαδάκης ή Μιχελής και οι αδελφές του Μαρία συζ. Βεϊσάκη Εμμανουήλ ή Κτενά, η Χαρίκλεια,η Κατερίνα συζ Κόκκινου και η Ρινού σύζυγος Μπίλια. Αυτοί αποτέλεσαν και τον πυρήνα της ανάπτυξης του οικισμού και είναι οι κατά βάση πρόγονοι των σημερινών κατοίκων του χωριού. Παράλληλα με το Βάφη ήρθε στο χωριό και ο Ροβο Μιχάλης , Μιχάλης Μανασάκης ο οποίος προσπάθησε να ασχοληθεί με την γεωργία μαζί με τον Μπίλια. Οι υπόλοιποι είχαν κύριο και αποκλειστικό επάγγελμα την κτηνοτροφία. Ο πρώτος αυτός εποικισμός πρέπει να έγινε μεταξύ 1896-1901. Ακολούθως εγκαταστάθηκαν στον οικισμό οι Ρωμανάκης Μιχ. από τα Ζωνιανά Ρεθύμνου ο επονομαζόμενος και Ζωνιανός και ο Τζιράκης Νικόλαος. Αυτοί ήταν οι πρώτοι μη γεννηθέντες στον Βαλή κάτοικοι του.
Κατοχή και Αντίσταση
Το χωριό βοήθησε πάρα πολύ κατά την διάρκεια της κατοχής προσφέροντας τρόφιμα και κάλυψη σε συμμάχους και αντάρτες. Στην κορυφή του Αη-Λιά υπάρχουν ερείπια εκκλησίας, κάστρο και οικοδομήματα αγνώστου εποχής. Στην περιοχή κατά την διάρκεια της Κατοχής έδρασαν ομάδες αντίστασης υπό τον καπετάν Μπαντουβά. Τα τελευταία χρόνια στους πρόποδες του Αη-Λιά χριστιανός από τις Ασίτες έκτισε ένα μικρό εκλησάκι στην μνήμη του Αγίου Εφραίμ.
Ανεύρεση Λειψάνων Αγ. Ισιδώρου του νεομάρτυρος
Την Ανοιξη του 1956, ο Βαφο-Δημήτρης (Φραγκιαδάκης Δημήτριος του Γεωργίου) μπακάλης και ιεροψάλτης του χωριού είδε στον ύπνο του ένα παπά να του λέει να πάει και να σκάψει στον περίβολο του παλιού δημοτικού σχολείου σε ένα συγκεκριμένο μέρος και να τον "βγάλει" από εκεί. Του είπε δε ότι ήταν παπάς και τον έσφαξαν οι Σαρακηνοί μαζί με τα δυο παιδιά του, την Ειρήνη και το Γεώργιο. Ο Βαφο-Δημήτρης τον ρώτησε πως τον λένε και πήρε την απάντηση παπα-Τσιτέρη. Το όνομα ο Βαφο-Δημήτρης το έγραψε σε μια κούτα παπούτσια (ελβιέλες) και κοιμήθηκε ξανά. Την επόμενη νύχτα ήρθε πάλι ο παπάς στον ύπνο.Την τρίτη νύχτα ήρθε ξανά ο παπάς και του είπε επιτακτικά ξύπνα να κάνεις αυτό που σου είπα. Πήγε πράγματι στο σημείο που του υποδείχτηκε και έσκαψε, και βρήκε ένα τάφο με τρεις σκελετούς, ενός ενήλικα και δύο παιδικούς. . Προς τιμή του μάρτυρος "Τσιτέριου" ανηγέρθηκε από τους Βαλιανούς ο ναός που ενεθρονίσθη τον Σεπτέμβρη του 2003 στο όνομα "Αγ. Ισίδωρος ο νεομάρτυρας", κατά προτροπή του οικείου μητροπολίτη. Η μνήμη του Αγίου Ισιδώρου και των τέκνων του Ειρήνη και Γεωργίου, καθιερώθηκε να εορτάζεται στις 18 Οκτωβρίου.
Εισφορά στους Εθνικούς Αγώνες
Στους αγώνες του έθνους κατά του φασισμού και του ναζισμού έδωσαν τη ζωή τους οι παρακάτω κάτοικοι του Βαλή:
Νικόλαος Καραταράκης Γρηγόρης Φραγκιαδάκης Εμμανουήλ Ξυλούρης Γ Εμμανουήλ Ξυλούρης Κ Αστρινός Φραγκιαδάκης Αβραάμ Γιαχνάκης Μανασάκης Αριστείδης Χρυσή Γιαχνάκη
Το χωριό σήμερα
Το χωριό επί πολλές δεκαετίες υπέφερε από έλλειψη νερού. Αρχές της δεκαετίας του 60 με πολλές προσπάθειες και προσωπική εργασία των κατοίκων, έφεραν νερό για ύδρευση από την περιοχή Λαγκά της κοινότητας Λαρανίου. Τα αμέσως επόμενα χρόνια στο χωριό ανοίχθηκαν αρκετές γεωτρήσεις για άρδευση και το χωριό γνώρισε οικονομική άνθιση στο τελος της δεκαετίας του 70. Το χωριό σημερα, όπως τα περισσότερα χωριά της περιοχής, βρίσκεται σε φθίνουσα τροχια. Δεν υπάρχει δημοτικό σχολείο και τα λιγοστά παιδιά,λιγότερα από πέντε, παρακολουθούν μαθήματα στο δημοτικό σχολείο Γκαγκαλών. Στη δεκαετία του 70 το σχολείο ήταν διθέσιο! Οι περισσότεροι μόνιμοι κάτοικοι είναι συνταξιούχοι του ΟΓΑ.Λόγω του γερασμένου πληθυσμού υπάρχει μεγάλη ανάγκη ιατρικής φροντίδας. Δυστυχώς δεν επισκεπτεται το χωριό αγροτικός ιατρός και οι ηλικιωμένοι ταλαιπωρούνται στο ιατρείο Αγ.Δέκα ή Ασημίου για την συνταγογράφηση των φαρμάκων τους. Οι λιγοστοί εν ενεργεία αγρότες ασχολούνται με την καλλιέργεια της ελιάς, πεπονιού, αμπελιού και την κτηνοτροφία.
Εξωραϊστικός και Πολιτιστικός Σύλλογος
Στό χωριό από την δεκαετία του '90 δραστηριοποιείται πολιτιστικός Σύλλογος. Ιδρυτής και πρώτος πρόεδρος ο αρχιτέκτονας Ξυλούρης Γεώργιος. Εργο του Συλλόγου είναι η δενδροφύτευση του κεντρικού δρόμου, η διάνοιξη περιμετρικής οδού, η δημιουργία παιδικής χαράς στον προαύλιο χώρο του Δημοτικού Σχολείου, η διαμόρφωση και δενδροφύτευση του αύλειου χώρου της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου, θεατρικές παραστάσεις, γιορτή Πεπονιού και η κατασκευή του Ηρώου και του Ιατρείου.
Φυσικό Περιβάλλον
Το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής αποτελείται από καλλιεργημένες εκτάσεις (ελιές και αμπέλια) οι οποίες συνήθως δεν παρουσιάζουν σημαντικό οικολογικό ενδιαφέρον, προκαλεί μεγάλο ενδιαφέρον ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλία φυτών που συναντάται στην περιοχή. Έτσι, εκτός από φρύγανα και θάμνους μπορεί κανείς να παρατηρήσει λεύκες,ιτιές, κυπαρίσσια, καρυδιές, αχλαδιές, πλατάνια, ευκαλύπτους, ασπαλάθους, βατομουριές, μυρτιές, φασκομηλιές,κουδουμαλιές κ.ά.
Προσωπικότητες
Παπαδάκης Γιώργης: λυράρης
Βιβλιογραφία
Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971.
