Το Πάτημα είναι τοπογραφικός προσδιορισμός αναφερόμενος σε ευρεία ημιορεινή περιοχή στους πρόποδες του πεντελικού όρους, στην περιοχή όπου αναπτύχθηκε ο οικισμός και μετέπεια Δήμος Βριλησσίων, σε έκταση βορειοανατολικά της παλαιάς Κοινότητας Χαλανδρίου. Αρχικά υπαγόταν στην ευρύτερη περιοχή της Πεντέλης και ο διάσπαρτος οικισμός ήταν γνωστός με την ονομασία "Κουφός". Με την οικιστική επέκταση όμως της πρωτεύουσας των Αθηνών, άρχισε να οριοθετείται η περιοχή και να καθορίζονται τα σύνορα των Δήμων. Ο ιστορικός οικιστικός πυρήνας του Κουφού εντοπίζεται πλησίον της Λεωφόρου Πεντέλης στα σύνορα Άνω Βριλησσίων και Πεντέλης, όπως παρουσιάζεται σε χάρτες της φραγκοκρατίας. Ο σύγχρονος οικιστικός πυρήνας της συνοικίας εντοπίζεται στον Ιερό Ναό Αγίου Αντωνίου στα διοικητικά όρια του Χαλανδρίου, πόλη στην οποία συμπεριλαμβάνεται και το μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης. Η περιοχή εντοπίζεται στο ανατολικό άκρο της Νομαρχίας των Αθηνών, στο πέρασμα προς την Ανατολική Αττική και καθίσταται προσβάσιμη από τις Λεωφόρους Ηρακλείτου και Αναπαύσεως. Επιπλέον, εξυπηρετείται από τον κόμβο 13 "Δουκίσσης Πλακεντίας" της Αττικής Οδού, καθώς και από τους ομώνυμους σταθμούς του Μετρό και του Προαστιακού. Σήμερα στην περιοχή προβλέπεται μικτή χρήση γης, καθώς έχουν οριοθετηθεί οικιστικές, δασικές, αγροτικές και βιομηχανικές ζώνες. Τα γήπεδα είναι μικρά και κατακερματισμένα, το ρυμοτομικό σχέδιο στενό και οι κατοικίες χαμηλές. Η οικιστική ζώνη τα τελευταία χρόνια φαίνεται να επεκτείνεται κυρίως εις βάρος της αγροτικής, αλλά και της βιομηχανικής.

Ταυτότητα Περιοχής

Ετυμολογικές & Ερμηνευτικές Αναφορές

Η κλίση του εδάφους από το Χαλάνδρι ανέρχεται σταδιακά σε μια εκτεταμένη γραμμή προσεγγίζοντας το Πεντελικό Όρος. Η ονομασία "Πάτημα" πηγάζει από τους Σαρακατσανέους κτηνοτρόφους που έβοσκαν τα ζωντανά τους στην περιοχή, στη διαδρομή προς το βουνό. Αποτελούσε την πιο προσβάσιμη διαδρομή για να κατέβουν τα ζώα για βοσκή χαμηλά, στους δασόφυτους πρόποδες του βουνού.

Ιστορική Εξέλιξη

Πριν από περίπου μισό αιώνα στην περιοχή δραστηριοποιούντο μαρμαράδικα, καθώς ως γνωστόν το πεντελικό όρος ήταν δραστήριο σε εξορύξεις, καθότι πλούσιο σε λευκό και λοιπά μάρμαρα. Σε αυτό έπαιξε ρόλο και το γειτνιάζον λατομείο της "Ραπεντώσσας" στο Διόνυσο. Επρόκειτο για τοπίο ξηρό και όχι ιδιαίτερα πλούσιο σε βλάστηση σε αντίθεση με άλλα σημεία περιμετρικά της Πεντέλης.

Τα λατομεία λειτουργούσαν έως και τα πρόσφατα χρόνια, καθώς ο αστικός ιστός κινείτο κυρίως προς τα βόρεια των Αθηνών, δηλαδή προς Αχαρνές, Μαρούσι και Κηφισιά και όχι τόσο προς τις άνυδρες και ανατολικές ζώνες της Αττικής (μέχρι και σήμερα συναντά ο επισκέπτης διάσπαρτα μαρμαράδικα στις ανατολικές γειτονίες του Αμαρουσίου, στο βόρειο Γέρακα και στα σύνορα με την Πεντέλη). Με την αύξηση όμως της αξίας της γης στις περιοχές αυτές και τον σταδιακό κορεσμό τους, άρχισε ο οικοδομικός ιστός να προσανατολίζεται περιμετρικά του πεντελικού όρους και προς τα ανατολικά. Με την έλευση του χρόνου και την επέκταση του αθηναϊκού πολεοδομικού συγκροτήματος η κοινότητα Μελισσίων της Νομαρχίας Ανατολικής Αττικής γίνεται δήμος και εντάσσεται στην πόλη των Αθηνών, το ίδιο συμβαίνει με τα Βριλήσσια, ενώ μόλις τα πρόσφατα χρόνια εντάσσεται σταδιακά και η Πεντέλη. Αρχίζει λοιπόν να γίνεται και η διευθέτηση των επιμέρους ζωνών του Πατήματος.

Τοπογραφικά Χαρακτηριστικά

Ο λόφος που εκτείνεται βόρεια των Βριλησσίων αποτελεί την έδρα του παραδοσιακού οικισμού του Κουφού, όπως απεικονίζεται σε χάρτες της φραγκοκρατίας. Σε χάρτες μετά την τουρκοκρατία αποτελούσε τμήμα της ευρύτερης περιοχής των Τουρκοβουνίων. Στη νεότερη ιστορία συμπεριλήφθηκε στα Βριλήσσια και αποτελεί σήμερα το τέρμα του δήμου που περιβάλλεται από τις λεωφόρους Πεντέλης και Αναπαύσεως, το Δάσος Άνω Βριλησσίων και το Λόφο Βριλησσίων. Το Πάτημα Βριλησσίων οριοθετείται από τις οδούς Πεντέλης-Παπαφλέσσα-Μεταμορφώσεως-Παπαφλέσσα-Σολωμού-Καλαβρύτων-Αναπαύσεως. Η περιοχή του Κρασσά μάλιστα είναι από τις πρώτες που οικοδομούνται αλλά με το χαρακτηρισμό της ως δασική ζώνη, αποκόπτεται από οποιοδήποτε έργο υποδομής και υπηρεσία. Η κυκλική συνοικία του πατήματος χαρακτηρίζεται από απότομους δρόμους και όμορφη θέα προς την Αθήνα. Στην περιοχή υπάρχει μια κεντρική και πρόσφατα ανακαινισμένη πλατεία που αποτελεί και το βασικό σημείο συνάντησης των κατοίκων και ένα κυκλικό παρκάκι που αποτελεί την αφετηρία των λεωφορειογραμμών του ΟΑΣΑ, ενώ στο βορειοδυτικό τμήμα λειτουργεί και το δημοτικό θέατρο Νταμάρι Βριλησσίων " Αλίκη Βουγιουκλάκη", φιλοξενώντας πληθώρα θεατρικών παραστάσεων και ποικίλων εκδηλώσεων κατά τους θερινούς μήνες.

Νοτιοανατολικά του συγκεκριμένου τμήματος βρίσκεται το Πάτημα Χαλανδρίου, έδρα του παραδοσιακού οικισμού του Πατήματος. Πρόκειται για τοπίο ξηρό και σχετικά άνυδρο, με χαμηλή βλάστηση. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως σε μέχρι και σχετικά πρόσφατους χάρτες του Χαλανδρίου, το τέρμα της πόλης σημειώνεται στο τέρμα της λεωφόρου Πλακεντίας (χωρίς να συμπεριλαμβάνεται αυτή η οικιστική λωρίδα). Αφορμή για την οικειοποίηση της έκτασης αυτής από το Δήμο Χαλανδρίου αποτέλεσε η εγκατάσταση του κοιμητήριού του από παλιά στο τέρμα της Αναπαύσεως. Το ξεχασμένο αυτό τμήμα του δήμου άρχισε να κατοικείται παράπλευρα του ιερού ναού του Αγίου Αντωνίου, στα δεξιά της ανατολικής ρεματιάς των Βριλησσίων. Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής ήταν αθίγγανοι και αγρότες όπως και στη γειτονική Μεταμόρφωση Χαλανδρίου που είναι οικοδομημένη αμφίπλευρα της λεωφόρου Δουκίσσης Πλακεντίας. Αργότερα, όταν τα Βριλήσσια άρχισαν να γνωρίζουν οικιστική ανάπτυξη κατά τη δεκαετία του '80 και κυρίως του '90, πολλοί κάτοικοι παραπλήσιου εισοδηματικού επιπέδου, αναζήτησαν κατοικία σε αυτή τη γειτονική περιοχή που βρίσκεται κοντά στο κέντρο των Βριλησσίων (και λιγότερο στου Χαλανδρίου) και αποτελούσε πιο οικονομική λύση.

Με την πάροδο του χρόνου και καθώς η οικιστική ζώνη των Βριλησσίων άρχιζε να παρουσιάζει κορεσμό, αρκετά άτομα υψηλότερου εισοδήματος άρχισαν να κατοικούν σε πολυτελείς μονοκατοικίες και μεζονέτες στην περιοχή, αλλά σε αραιή απόσταση η μία από την άλλη. Το 2004, με την εγκατάσταση του σταθμού του μετρό της Δουκίσσης Πλακεντίας δόθηκε το ερέθισμα για οικοδομικό οργασμό. Μέχρι και σήμερα οι οικοδομικές εταιρίες εργάζονται πυρετωδώς σε κατοικίες και καταστήματα επί της επέκτασης της λεωφόρου Πλακεντίας που ονομάζεται Ηρακλείτου. Πολλά τα δημοτικά έργα διάνοιξης δρόμων για την επικοινωνία με το ανατολικό τμήμα των Βριλησσίων που μέχρι και το 2000 τα σύνορα αποτελούνταν από φυσικά αδιέξοδα από χωράφια και αγρούς. Πολλά και τα συγκοινωνιακά έργα ανάπλασης των Βριλησσίων, ώστε να προστατευθούν από τη διαμπερή κυκλοφορία (χαρακτηριστική η περίπτωση της οδού Μπακογιάννη που μέχρι την πρόσφατη ανάπλασή της και τη δημιουργία ποδηλατόδρομου, αποτελούσε "μαύρη λεωφόρο" πληθώρας ατυχημάτων, εν αναμονή της διάνοιξης της Ηρακλείτου έως και την αναπαύσεως).

Σήμερα η περιοχή κατοικείται από ολοένα και περισσότερα άτομα σχετικά υψηλού εισοδήματος που εργάζονται πολλές ώρες και έχουν ανάγκη κατοικίας με εύκολη πρόσβαση στο κέντρο και γρήγορες μετακινήσεις, με αποτέλεσμα η αξία της περιοχής να ανεβαίνει σταδιακά στα ύψη. Τον τελευταίο χρόνο εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης και η οικιστική λωρίδα πάνω από την Λ.Αναπαύσεως, γνωστή ως Πάτημα ΙΙ ή Άνω Πάτημα. Έτσι πλέον ο δήμος Χαλανδρίου οικοιοποιούμενος τις αμφισβητούμενες εκτάσεις του Γέρακα απέκτησε σύνορα με την Νέα και Παλαιά Πεντέλη, ενώ μέχρι πρότινος τα σύνορα του σταματούσαν στον κόμβο της Δουκίσσης Πλακεντίας. Σήμερα, τομείς στους οποίους χρήζει βελτίωσης το πάτημα Χαλανδρίου είναι ο αποτελεσματικός ηλεκτροφωτισμός και η δημιουργία χώρων parking καθώς οι δρόμοι είναι εξαιρετικά στενοί. Στη βόρεια πλευρά της συνοικίας λειτουργεί και το κέντρο κυκλοφοριακής αγωγής του δήμου, λίγο πριν το κοιμητήριο Χαλανδρίου-Βριλησσίων. Γνωστή είναι η οδός Μελίνας Μερκούρη που αναπτύχθηκε ως επέκταση της Αναλήψεως και στην οποία οικοδομήθηκαν οι πρώτες καλαίσθητες κατοικίες. Σήμερα αποτελεί δρόμο επιβαρυμένο κυκλοφοριακά ως κεντρική νότια πύλη εισόδου στην Αναλήψεως και τα Βριλήσσια, τόσο για τα ΙΧ αλλά και τα λεωφορεία του ΟΑΣΑ. Με παρόμοιο τρόπο αναπτύχθηκε η Οδός Γεννηματά που αποτελεί τη βασική νότια πύλη εξόδου από την Οδό 28ης Οκτωβρίου και τα Βριλήσσια. Λοιποί βασικοί οδικοί άξονες της συνοικίας είναι η Τήνου, Αντώνη Τρίτση και Αγίου Αντωνίου, Γρηγορίου Λαμπράκη και Μπακογιάννη. Παράλληλα, ο Δήμος Χαλανδραίων κατορθώνει να προσεταιριστεί την έκταση άνω της Λεωφόρου Αναπαύσεως, αποκόπτοντας το Γέρακα από τα Βριλήσσια. Η έκταση εντάσσεται στο σχέδιο πόλεως ως Άνω Πάτημα και φαίνεται να προσανατολίζεται ο Δήμος σε ένα πρότυπο εκμετάλλευσης γης παρόμοιο με το Πάτημα Βριλησσίων.

Λόγω της αρχικού αναπτυξιακού προσανατολισμού του Πατήματος ως μικρο-προάστιο των Βριλησσίων και του Χαλανδρίου, η αρχιτεκτονική της περιοχής προσανατολίστηκε σε μικρές, αυτόνομες μονοκατοικίες που απαιτούσαν πολλά χρόνια για την κατασκευή τους από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες, καθότι η μέθοδος της αντιπαροχής δεν είχε έρεισμα. Αυτό ισχύει διότι αρχικά η περιοχή εντασσόταν εκτός των Αθηνών και στα όρια της "Επάνω Παιανίας" και του μετέπειτα Δήμου Γέρακα, μακρυά από τις όμορες πόλεις, οπότε και τα γήπεδα κατακερματίστηκαν. Οι οικοδομικοί ρυθμοί ήταν εξαιρετικά αργοί μέχρι το 2004, αλλά οι κατασκευές ήταν υψηλών προδιαγραφών και με σεβασμό στο περιβάλλον και μεγάλες αποστάσεις το ένα κτίσμα από το άλλο. Όταν άνοιξε ο Σταθμός της Πλακεντίας, οι οικοδομικές πιέσεις και η ζήτηση κατοικιών εντατικοποιήθηκαν, κάτι που έριξε την ποιότητα των κατασκευών, καθώς ολοένα και περισσότερα άτομα μεσαίου εισοδηματικού επιπέδου αναζήτησαν κατοικία στην περιοχή, αλλά με ταχεία ολοκλήρωση των κατασκευών μέσω δανεισμού. Λόγω δε του γεγονότος ότι η οδός Ηρακλείτου κατέστη δρόμος ταχείας κυκλοφορίας ενώ διέρχεται μέσα από την καρδιά του οικισμού, το στενό ρυμοτομικό σχέδιο των μονοδρομημένων δρόμων προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη οικιστική πυκνότητα σε μήκος, καθώς δεν προβλέπεται πυκνή δόμηση σε ύψος (πολυκατοικίες). Άρχισαν συνεπώς να δημιουργούνται συμπαγή κτίσματα, χωρίς κήπους, κάτι που ανέτρεψε λίγο το αρχικό αρχιτεκτονικό ύφος της περιοχής. Αυτή η οικοδομική και ρυμοτομική φιλοσοφία επηρέασε και το γειτονικό Πάτημα Γαργηττού.

Πέρα από το αθηναϊκό συγκρότημα, στα ανατολικά σύνορα βρίσκεται ο δήμος Γέρακα, ο οποίος εν έτει 2007 υπάγεται ακόμα στην Ανατολική Αττική. Η γειτονική συνοικία του "Γαργηττού" δομείται επίσης με γοργούς ρυθμούς, ενώ επεκτείνεται και προς το πάτημα, με την ονομασία στις σχετικές δημοτικές μελέτες "Γαργητός ΙΙ". Αυτή η περιοχή αποτελεί το "πάτημα Γέρακα". Ουσιαστικά όλη η περιοχή του Πατημάτος Χαλανδριού μαζί με τον Γαργηττό ΙΙ και την νεοενταχθείσα περιοχή του Άνω Πατήματος αποτελούσαν το Πάτημα Γέρακα. Σήμερα και μετά τις επιτυχημένες διεκδικήσεις του Δήμου Χαλανδρίου, στον Γέρακα έχει απομείνει μόνο η περιοχή του Γαργηττού ΙΙ η οποία όμως δεν αναφέρεται σε καμία δημοτική μελέτη ή επίσημο έγγραφο ως Πάτημα. Επίσης μετά την απώλεια των συγκεκριμένων περιοχών, ο Γέρακας έπαψε να συνορεύει με τα Βριλήσσια και την Νέα Πεντέλη. Βέβαια στην πραγματικότητα ο Γαργηττός ΙΙ αντιμετωπίζεται ως ενιαία περιοχή με το Πάτημα Χαλανδρίου, τόσο απο τις δημόσιες (ΔΕΗ,ΙΚΑ,ΟΤΕ) όσο και τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, ενώ χρησιμοποιείται ευρέως ο ανεπίσημος όρος Πάτημα για τον Γαργηττό ΙΙ σε διαχωρισμό με τον Γαργηττό Ι. Η περιοχή κατοικήθηκε αρχικά από Αρβανίτες της μεσογαίας και Αθιγγάνους που μετατοπίστηκαν από τη Μεταμόρφωση Χαλανδρίου, ενώ τα τελευταία χρόνια κατοικείται μαζικά από Αθηναίους της ζώνης Β των Αθηνών.

Στο Πάτημα του Γέρακα παρατηρούνται επίσης συμπαγή συγκροτήματα κατοικιών και στενή ρυμοτομία στα σύνορα με το Χαλάνδρι, αλλά όσο απομακρύνεται ο επισκέπτης προσεγγίζοντας το Γαργηττό, η ρυμοτομία και η οικοδομική φιλοσοφία βελτιώνεται. Το μεγαλύτερο τμήμα παρά ταύτα αποτελεί μη οικοδομημένη έκταση.

Λόφος Κουφού

Ο λόφος Κουφού εντοπίζεται στα σύνορα των δήμων Βριλησσίων, Γέρακα, Χαλανδρίου και Πεντέλης Αττικής. Ο λόφος Κουφού περιλαμβάνει το νότιο τμήμα του λόφου του Αστεροσκοπείου καθώς και την πευκόφυτη έκταση κάτω από αυτόν και μέχρι τα μαρμαράδικα της λεωφόρου Αναπαύσεως. Η περιοχή αυτή, όπως επίσης και η γειτονική περιοχή κρασά (στα διοικητικά όρια των Βριλησσίων), οικοδομούνται από ιδιώτες που κατοικούν επί του ορεινού τοπίου. Η περιοχή ανήκε εξ' ημισείας στον Γέρακα και την Πεντέλη αλλά ο δήμος Χαλανδρίου κατάφερε να συμπεριλάβει στα διοικητικά του όρια ένα μεγάλο τμήμα της περιοχής, γνωστό ως Άνω Πάτημα Χαλανδρίου. Η υπόλοιπη έκταση μοιράζεται μεταξύ των δήμων Γέρακα και Πεντέλης, χωρίς να είναι σαφή τα όρια του κάθε δήμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ βάση της ζώνης οικιστικού ελέγχου Μεσογείων, ο οικισμός του Αγίου Δημητρίου ανήκει στον Γέρακα, αυτός εξυπηρετείται από τον δήμο Πεντέλης.

Στο λόφο είναι εγκατεστημένοι πυλώνες υψηλής τάσης που μεταφέρουν ηλεκτρικό ρεύμα από την κορυφή του πεντελικού στα βορειοανατολικά προάστια προς εξυπηρέτηση των ενεργειακών αναγκών τους, οι οποίες είναι ευδιάκριτες από τα άνω Βριλήσσια και την αναπαύσεως (συνδέοντας το σταθμό του Κρυονερίου-ενεργειακές ανάγκες βορείων προαστίων με το σταθμό των Γλυκών Νερών-ενεργειακές ανάγκες μεσογείων). Στα Βριλήσσια μάλιστα είχε επιχειρηθεί λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας να εγκατασταθεί υποσταθμός της ΔΕΗ σε πρώην βάση του Πολεμικού Ναυτικού(γνωστή ως Ναυτική Βάση Βριλησσίων) και παρόλο που ο μετατροπέας-υποσταθμός εγκαταστάθηκε, η τοπική κοινωνία κατόρθωσε να εμποδίσει την εγκατάσταση των κεραιών υπερυψηλής τάσης εντός της κατοικημένης ζώνης. Αντ' αυτού προτάθηκε η μεταφορά του σταθμού έξω από την πόλη, στα διοικητικά σύνορα του πατήματος Χαλανδρίου επί της αναπαύσεως, καθώς δεν προβλέπεται δόμηση στην περιοχή αυτή. Το Χαλάνδρι αρνήθηκε τη μεταφορά του σταθμού, καθώς το πάτημα επεκτείνει τον οικοδομικό του ιστό όλο και πλησιέστερα στο λόφο κουφού. Σήμερα η ευρύτερη περιοχή του λόφου Κουφού αλλάζει φυσιογνωμία και περνάει από τον μεσοαστικό χαρακτήρα του οικισμού του Αγίου Δημητρίου και των μαρμαράδικων της οδού Αναπαύσεως σε μία περιοχή η οποία φιλοξενεί όλο και περισσότερους κατοίκους με υψηλά εισοδήματα και πολυτελείς κατοικίες κτισμένες σε οικόπεδα αρκετών στρεμμάτων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Διπλωματικη εργασία EMΠ για τον Λόφο Κουφού

Παραπομπές

Δείτε Επίσης

Γαργηττός Δάσος Άνω Βριλησσίων Λόφος Βριλησσίων