Η Μαύρη Θάλασσα ή Εύξεινος Πόντος είναι θάλασσα της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ορίζεται από την Ευρώπη, τη Μικρά Ασία και τον Καύκασο και τελικά συνδέεται με τον Ατλαντικό ωκεανό μέσω της Μεσογείου και του Αιγαίου Πελάγους και διάφορων πορθμών. Ο Πορθμός του Βοσπόρου τη συνδέει με τη Θάλασσα του Μαρμαρά και ο Πορθμός των Δαρδανελίων με το Αιγαίο Πέλαγος της Μεσογείου. Τα νερά αυτά χωρίζουν την Ανατολική Ευρώπη από τη Δυτική Ασία. Η Μαύρη Θάλασσα συνδέεται επίσης με τη Θάλασσα του Αζόφ από τον Πορθμό του Κερτς.

Σημαντικές πόλεις κατά μήκος των ακτών είναι οι Βάρνα, Γιάλτα, Ζονγκουλντάκ, Κερασούντα, Κερτς, Κωνστάντζα, Κωνσταντινούπολη, Μαγκάλια, Μπατούμι, Πύργος, το Ναβοντάρι, Νοβορωσίσκ, Οδησσός, Ορντού, Πότι, Ριζούντα, Σαμψούντα, Σεβαστούπολη, Σότσι, Σουχούμι, Τραπεζούντα και Χόπα. Ο Εύξεινος Πόντος έχει θετικό υδατικό ισοζύγιο, δηλαδή καθαρή εκροή 300 κ.χλμ. νερού τον χρόνο μέσω του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων στο Αιγαίο Πέλαγος. Τα νερά της Μεσογείου ρέουν στον Εύξεινο Πόντο στο πλαίσιο μιας αμφίδρομης υδρολογικής ανταλλαγής. Η εκροή του Ευξείνου Πόντου είναι δροσερότερη και λιγότερο αλμυρή και επιπλέει πάνω από τη ζεστή και αλμυρότερη Μεσογειακή εισροή - ως αποτέλεσμα της διαφορετικής πυκνότητας, που οφείλεται στη διαφορετική αλατότητα - δημιουργώντας έτσι μια ανοξική στρώση πολύ χαμηλότερα από τα επιφανειακά νερά. Ο Εύξεινος Πόντος δέχεται επίσης νερά ποταμών από μεγάλα Ευρασιατικά ποτάμια συστήματα στα βόρειά της, από τα οποία τα σημαντικότερα είναι του Ντον, του Δνείπερου και του Δούναβη και του Πεντούρ.

Στο παρελθόν η στάθμη του νερού διέφερε σημαντικά. Λόγω αυτών των διαφοροποιήσεων της στάθμης του νερού της λεκάνης, η γύρω της υφαλοκρηπίδα ήταν κατά περιόδους ξηρά. Φαίνεται ότι για κάποιες κρίσιμες στάθμες νερού δημιουργήθηκαν συνδέσεις με τα γύρω υδατικά συστήματα. Μέσω της πιο ενεργούς από αυτές τις διεξόδους, των Τουρκικών Στενών, ο Εύξεινος Πόντος συνδέεται με τον παγκόσμιο ωκεανό. Όταν δεν υπάρχει αυτή η υδρολογική σύνδεση ο Εύξεινος Πόντος είναι λίμνη, λειτουργώντας ανεξάρτητα από το παγκόσμιο ωκεάνιο σύστημα. Σήμερα η στάθμη του νερού του Ευξείνου Πόντου είναι σχετικά υψηλή. Έτσι υπάρχει ανταλλαγή νερών με τη Μεσόγειο. Τα Τουρκικά Στενά συνδέουν τον Εύξεινο Πόντο με το Αιγαίο Πέλαγος και περιλαμβάνουν τον Βόσπορο, τη Θάλασσα του Μαρμαρά και τα Δαρδανέλια.

Έκταση

Ο Εύξεινος Πόντος έχει έκταση 436.400 τ.χλμ. (χωρίς τη Θάλασσα του Αζόφ), μέγιστο βάθος 2.212 μέτρα και όγκο 547.000 κ.χλμ. (κυβικά χιλιόμετρα).Σχηματίζεται σε μια ελλειπτική κατάπτωση, κατηφορική από ανατολή προς δύση, που βρίσκεται μεταξύ Βουλγαρίας, Γεωργίας, Ουκρανίας, Ρουμανίας, Ρωσίας, Τουρκίας. Περιορίζεται από τα Όρη του Πόντου στα νότια και τον Καύκασο στα ανατολικά και διευρύνεται βορειοδυτικά. Η μεγαλύτερη απόσταση ανατολικά - δυτικά είναι περίπου 1.175 χλμ. Ο Διεθνής Υδρογραφικός Οργανισμός καθορίζει τα όρια του Ευξείνου Πόντου ως ακολούθως:

Νοτιοδυτικά. Το βορειοανατολικό όρια της Θάλασσας του Μαρμαρά [Γραμμή που ενώνει το ακρωτήριο Ρουμιλί με το Αναντολού Φενέρι (41°13'N)]. Στα Στενά του Κερτς. Γραμμή που ενώνει το Ακρωτήριο Τακίλ και το Ακρωτήριο Παναγιά (45°02'N).

Χώρες που βρέχει η Μαύρη Θάλασσα

Πληθυσμός

Όνομα

Σύγχρονα ονόματα

Τα σύγχρονα ονόματα της θάλασσας είναι αντίστοιχα του "Μαύρη Θάλασσα" και στις χώρες που βρέχονται από αυτήν είναι :

Αμπχαζική: Αμσίν Είκουα (Амшын Еиқәа) Δυτική Τσερκέζικη: Χι Σ’ουτς’ (Хы ШӀуцӀ) Βουλγαρική: Τσέρνο Μόρε (Черно море) Γεωργιανή: Σάβι Ζγβα (შავი ზღვა) Λαζική: Ούτσα Ζούγα (უჩა ზუღა), ή απλώς "Ζούγκα" "Θάλασσα" Ρουμανική: Μάρεα Νεάγκρα (Marea Neagră) Ρωσική: Τσόρνοϊε Μόρε (Чёрное мо́рe} Τουρκική: Καραντενίζ (Karadeniz) Ουκρανική: Τσόρνε Μόρε (Чорне море) Τα ονόματα αυτά δεν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι προϋπήρχαν του 12ου αιώνα, αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να είναι αρκετά παλαιότερα. Στην Ελλάδα χρησιμοποιείται ακόμη ευρέως το ιστορικό όνομα "Εύξεινος Πόντος", που έχει διαφορετική σημασία (βλέπε παρακάτω). Η Μαύρη Θάλασσα είναι μια από τις τέσσερις θάλασσες που έχουν το όνομα κάποιου χρώματος - οι άλλες είναι οι Ερυθρά Θάλασσα, Λευκή Θάλασσα και Κίτρινη Θάλασσα.

Ιστορικές ονομασίες

Το όνομα «Μαύρη Θάλασσα» δεν εντοπίζεται σε ημερομηνία νωρίτερα του 12ου αιώνα. Ο Στράβων στα Γεωγραφικά του αναφέρει πως στην αρχαιότητα, ο Εὔξεινος Πόντος συχνά απεκαλείτο απλά Πόντος (δηλ. «Θάλασσα»). Ο Ηρόδοτος, ωστόσο, κάποια στιγμή στο έργο του χρησιμοποιεί εναλλακτικά τους όρους Ερυθρά Θάλασσα και Νότιος Θάλασσα. Για το μεγαλύτερο πάντως μέρος, η ελληνορωμαϊκή παράδοση αναφέρεται στη Μαύρη Θάλασσα αποκλειστικά ως Εὔξεινος Πόντος, δηλ. Φιλόξενη Θάλασσα. Ο όρος αποτελεί ευφημισμό που αντικατέστησε τον πρότερο όρο Ἄξεινος Πόντος (δηλ. Αφιλόξενη Θάλασσα), τον οποίο πρωτοσυναντάμε στον Πίνδαρο (περίπου 475 π.Χ.). Ο Στράβων πιστεύει πως ο Εύξεινος Πόντος αποκαλείτο αφιλόξενος προ της Ελληνικής αποικιοποίησης, αφενός γιατί η διάπλευσή του ήταν δύσκολη, και αφετέρου διότι οι ακτές του κατοικούνταν από άγριες φυλές, και πως το όνομα άλλαξε σε φιλόξενος αφού οι Μιλήσιοι αποίκησαν την περιοχή, καθιστώντας την μέρος του Ελληνικού πολιτισμού. Ωστόσο, είναι πιθανό το όνομα Άξεινος να είναι λαϊκή ετυμολογία, όντας παραφθορά της σκυθικής λέξης 'αξαίνα' (σκοτεινός), είτε από φρυγικά. Αν ισχύει η εκδοχή του αξαίνα - σκοτεινός, αυτό σημαίνει πως η επωνυμία Μαύρη Θάλασσα θα έχει τις ρίζες της στην Αρχαιότητα. Ο επιθετικός προσδιορισμός «μαύρος» ἠ «σκοτεινός» δικαιολογείται ίσως λόγω του ασυνήθιστα σκοτεινού («μαύρου») χρώματος των νερών, σε σύγκριση με τη Μεσόγειο Θάλασσα. Η ορατότητα μέσα στο νερό του Ευξείνου Πόντου φτάνει κατά μέσο όρο περίπου τα 5 μέτρα βάθος, σε αντίθεση με τα 35 μέτρα που μπορεί να φτάσει στη Μεσόγειο. Παρ' όλα ταύτα, το νερό στις φωτεινές, καθαρές μέρες είναι τόσο γαλανό όσο και οποιασδήποτε άλλης θάλασσας. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή η ονοματοδοσία αυτή οφείλεται στους Τούρκους οι οποίοι συνήθιζαν να αποδίδουν τα σημεία του ορίζοντα με χρώματα μαύρο για τον Βορρά, μπλε για τη Δύση, λευκό για τον Νότο και πράσινο για την Ανατολή. Η θάλασσα αυτή, ούσα στον βορρά της Τουρκίας ονομάστηκε μαύρη, στα Τούρκικα Karadeniz, ενώ η Μεσόγειος αποκαλείται Λευκή Θάλασσα (Akdeniz). Χάρτης της Ασίας του 1570, που επιγράφεται "Asiae Nova Descriptio", από το Theatrum Orbis Terrarum του Αβραάμ Ορτέλιους ονομάζει τη θάλασσα Mar Maggior (Μεγάλη Θάλασσα). Αγγλόφωνοι συγγραφείς του 18ου αιώνα συχνά χρησιμοποιούσαν το όνομα "Εύξεινος Θάλασσα" αναφερόμενοι στη Μαύρη Θάλασσα. Για παράδειγμα ο Έντουαρντ Γκίμπον ονομάζει έτσι τη θάλασσα στο έργο του "Ιστορία της Παρακμής και της Πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας".

Ιστορία

Σύνδεση με τη Μεσόγειο κατά την Ολόκαινο

Ο Εύξεινος Πόντος ενώνεται με τον Παγκόσμιο Ωκεανό μέσω δύο ρηχών πορθμών, των Δαρδανελίων και του Βοσπόρου. Τα Δαρδανέλια έχουν βάθος 55 μ. και ο Βόσπορος μόνο 36 μ. Για λόγους σύγκρισης σημειώνουμε ότι στην κορύφωση της τελευταίας εποχής των παγετώνων οι στάθμες ήταν πάνω από 100 μέτρα χαμηλότερες από ότι σήμερα. Υπάρχουν επίσης αποδείξεις ότι η στάθμη των υδάτων ήταν σημαντικά χαμηλότερη κάποια στιγμή κατά τη μεταπαγετώδη περίοδο. Έτσι, για παράδειγμα, οι αρχαιολόγοι έχουν βρει κελύφη σαλιγκαριών του γλυκού νερού και ανθρώπινες κατασκευές στη θάλασσα περίπου 100 μέτρα από τις ακτές της σημερινής Τουρκίας. Έτσι είναι βέβαιο ότι ο Εύξεινος Πόντος ήταν μια περίκλειστη από ξηρά λίμνη γλυκού νερού την τελευταία περίοδο των παγετώνων και για λίγο αργότερα. Μετά την τελευταία περίοδο παγετώνων οι στάθμες των υδάτων στον Εύξεινο Πόντο και στο Αιγαίο Πέλαγος αυξήθηκαν ανεξάρτητα, μέχρι που υψώθηκαν αρκετά ώστε τα νερά τους ενώθηκαν. Το ακριβές χρονοδιάγραμμα αυτής της εξέλιξης είναι ακόμη αντικείμενο συζήτησης. Μία πιθανότητα είναι να γέμισε πρώτα ο Πόντος, με το περίσσευμα γλυκού νερού να απορρέει από το κατώφλι του Βοσπόρου και να καταλήγει στη Μεσόγειο. Υπάρχουν επίσης σενάρια καταστροφών, όπως η "θεωρία του κατακλυσμού του Ευξείνου Πόντου", που διατυπώθηκε από τους Ουίλιαμ Ράιαν και Ουόλτερ Πίτμαν.

Η Θεωρία Κατακλυσμού

Το 1997, οι Ουίλιαμ Ράιαν και Ουόλτερ Πίτμαν από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια ανακοίνωσαν μια θεωρία κατά την οποία μια μαζική πλημμύρα συνέβη μέσω του Βοσπόρου κατά την αρχαιότητα. Ισχυρίζονται πως ο Εύξεινος Πόντος και η Κασπία Θάλασσα ήταν μεγάλες λίμνες γλυκού νερού, αλλά γύρω στο 5600 π.Χ., η Μεσόγειος χύθηκε πάνω από μια βραχώδη ράχη υφάλου, δημιουργώντας τη σημερινή επικοινωνία μεταξύ του Ευξείνου Πόντου και της Μεσογείου. Την πρόταση της θεωρίας αυτής ακολούθησαν εργασίες που είτε την υποστηρίζουν, ή την αμφισβητούν. Παραμένει μέχρι σήμερα ενεργό θέμα συζήτησης μεταξύ των αρχαιολόγων. Οι Ράιαν και Πίτμαν στην πραγματικότητα συσχετίζουν αυτή την καταστροφή με αρχαίους μύθους κατακλυσμών.

Καταγεγραμμένη ιστορία

Ο Εύξεινος Πόντος υπήρξε πολυσύχναστος υδάτινος δρόμος στο σταυροδρόμι του αρχαίου κόσμου : των Βαλκανίων στη Δύση, των Ευρασιατικών στεπών στον Βορρά, του Καύκασου και της Κεντρικής Ασίας στην Ανατολή, της Μικράς Ασίας και της Μεσοποταμίας στον Νότο και της Ελλάδας στα Νοτιοδυτικά. Ο αρχαιότερος επεξεργασμένος χρυσός στον κόσμο, αναμφίβολα από Πρωτοευρωπαίους, βρέθηκε στη Βάρνα και θεωρείται ότι στον Εύξεινο Πόντο έπλευσαν οι Αργοναύτες. Η χώρα στα ανατολικά του Πόντου, η Κολχίδα (σημερινή Γεωργία), αποτελούσε για τους Έλληνες την άκρη του γνωστού κόσμου. Οι στέπες στα βόρεια του Ευξείνου Πόντου έχουν προταθεί ως η αρχική εστία των ομιλητών της Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας, προγόνου της Ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας, από μερικούς μελετητές, όπως η Μαρίγια Γκιμπούτας, ενώ άλλοι την τοποθετούν ακόμη ανατολικότερα προς την Κασπία Θάλασσα και άλλοι στη Μικρά Ασία. Στις ακτές του Ευξείνου Πόντου υπήρχαν πολλά αρχαία λιμάνια, μερικά εξ αυτών αρχαιότερα από τις Αιγυπτιακές πυραμίδες. Ο Εύξεινος Πόντος έγινε λίμνη του Οθωμανικού Ναυτικού πέντε χρόνια αφότου η Γένοβα έχασε την Κριμαία το 1479, οπότε πια τα μόνα Δυτικά εμπορικά πλοία που έπλεαν στα νερά της ήταν εκείνα της Ραγούσας, παλιού ανταγωνιστή της Βενετίας. Αυτή η αποκλειστικότητα άλλαξε σταδιακά από to Ρωσικό Ναυτικό από το 1783, μέχρι τη χαλάρωση των εξαγωγικών ελέγχων το 1789, λόγω της Γαλλικής Επανάστασης. Ο Εύξεινος Πόντος υπήρξε σημαντικό θέατρο ναυτικών συγκρούσεων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και γνώρισε τόσο μάχες όσο και ναυμαχίες κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Εύξεινος Πόντος και Ελληνισμός

Κατά την Ελληνική μυθολογία η περιοχή κατοικείτο από τη θεότητα «Πόντος», γιος του Αιθέρα και της Γαίας. Είναι επίσης η θάλασσα την οποία διέσχισε ο Ιάσονας κατά την Αργοναυτική εκστρατεία με το μυθικό πλοίο Αργώ. Η μυθολογία θέλει δε τον Αυτόλυκο, μέλος της Αργοναυτικής εκστρατείας, ως ιδρυτή της Σινώπης. Κατά τους ιστορικούς, ο Πόντος αποικίζεται από τους Έλληνες από τον 8ο π.Χ. αιώνα. Η πόλη δε της Μιλήτου φέρεται σαν ιδρύτρια πολλών πόλεων τόσο στα δυτικά, όσο και στα ανατολικά παράλια του Ευξείνου Πόντο. Πέρα από τη σημασία της θαλάσσιας χώρας, ως Πόντος είναι γνωστή στο ελληνικό στοιχείο και η βόρεια ακτή της Μικράς Ασίας που βρέχεται από τα νερά του Ευξείνου Πόντου. Οι κάτοικοι αυτής της περιοχής λέγονται Πόντιοι. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η γεωγραφική περιοχή που εκτείνεται από τη Σινώπη στα δυτικά έως τη Γεωργία στα ανατολικά, φιλοξένησε τη Δυναστεία των Κομνηνών που ίδρυσε την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Στο τέλος του A΄ Παγκόσμιου Πολέμου οι ελληνορθόδοξοι του Πόντου επιχειρούν τη σύσταση είτε αυτόνομα, είτε σε συνεργασία με τους Αρμένιους υπό μορφή συνομοσπονδίας, ανεξάρτητου κράτους. Το εγχείρημά τους απέτυχε με αποτέλεσμα τον αφανισμό και ξεριζωμό του ελληνορθόδοξου στοιχείου από την περιοχή που πήρε διάσταση γενοκτονίας.

Αρχαιολογία

Οι αρχαίοι εμπορικοί δρόμοι της περιοχής μελετώνται σήμερα εκτεταμένα από επιστήμονες, καθώς ο Εύξεινος Πόντος διαπλεόταν από Χετταίους, Κάρες, Θράκες, Έλληνες, Πέρσες, Κιμμέριους, Σκύθες,Ρωμαίους, Βυζαντινούς, Γότθους, Ούννους, Άβαρους, Βούλγαρους, Σλάβους, Βάραγγους, Σταυροφόρους, Βενετούς, Γενοβέζους, Λιθουανούς, Γεωργιανούς, Πολωνούς, Τάταρους, Οθωμανούς και Ρώσους. Ίσως ο τομέας τα περισσότερα υποσχόμενος της βαθειάς υποβρύχιας αρχαιολογίας είναι η έρευνα για βυθισμένους προϊστορικούς οικισμούς στην υφαλοκρηπίδα και για αρχαία ναυάγια στην ανοξική ζώνη, που αναμένεται να είναι εξαιρετικά καλά διατηρημένα λόγω της απουσίας οξυγόνου. Αυτή η συγκέντρωση ιστορικών δυνάμεων σε συνδυασμό με τις ιδιότητες συντήρησης των ανοξικών νερών του Ευξείνου Πόντου, έχει προσελκύσει το αυξημένο ενδιαφέρον ενάλιων αρχαιολόγων, που έχουν αρχίσει να ανακαλύπτουν μεγάλο αριθμό αρχαίων πλοίων και οργανικών υπολειμμάτων, πολύ καλά διατηρημένων.

Γεωλογία

Ο Εύξεινος Πόντος είναι το μεγαλύτερο μη οξυγονωμένο θαλάσσιο σύστημα. Αυτό είναι αποτέλεσμα του μεγάλου βάθους της θάλασσας και της σχετικά υψηλής αλμυρότητας (και ως εκ τούτου πυκνότητας) των νερών του βάθους• η ανάμειξη του φρέσκου νερού με το θαλασσινό περιορίζεται στο πολύ στα 100 με 150 μ., ενώ το νερό κάτω από την επιφάνεια αυτή εναλλάσσεται μόνο μια φορά ανά χίλια χρόνια. Επομένως δεν υπάρχει καμία σημαντική ανταλλαγή αερίων με την επιφάνεια, και ως αποτέλεσμα το αποσυντιθέμενο οργανικό υλικό στο ίζημα καταναλώνει κάθε διαθέσιμο οξυγόνο. Ενώ είναι γενικά αποδεκτό πως ο Εύξεινος Πόντος υπήρξε λίμνη γλυκού νερού (τουλάχιστον τα άνω στρώματά της) με ένα σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο κατά τη διάρκεια του τελευταίου παγετώνα, η μετά τον παγετώνα ανάπτυξή της σε θάλασσα παραμένει ζήτημα εντατικής μελέτης και συζητήσεων. Υπάρχουν καταστροφολογικά σενάρια, όπως αυτά που προτείνουν οι Γουίλλιαμ Ράιαν και Γουόλτερ Πίτμαν, καθώς και μοντέλα που δίνουν έμφαση σε μια πιο σταδιακή μεταβολή σε αλατούχες συνθήκες. Βασίζονται σε διαφορετικές θεωρίες για το επίπεδο που η λίμνη γλυκού νερού είχε φτάσει μέχρι την περίοδο που η Μεσόγειος Θάλασσα ήταν αρκετά ψηλά ώστε να ρέει πάνω από τα Δαρδανέλια και τον Βόσπορο. Από την άλλη, μια μελέτη στον θαλάσσιο πυθμένα στην πλευρά του Αιγαίου δείχνει πως την 8η χιλιετία π.Χ. υπήρχε μεγάλη ροή φρέσκου νερού που έβγαινε από τον Εύξεινο Πόντο.

Σημειώσεις-παραπομπές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Space Monitoring of the Black Sea Coastline and Waters Pictures of the Black sea coast all along the Crimean peninsula The Center for Black Sea Archaeology China: China wants to build a "Black Sea" highway Agriculture in the Black Sea Region (BS-AGRO.COM) Black Sea Environmental Internet Node Black Sea Organization for Integration and Sustainable Development Black Sea-Mediterranean Corridor during the last 30 ky: UNESCO IGCP 521 WG12