Η Δημητσάνα είναι ιστορικό χωριό της Πελοποννήσου, πρωτεύουσα της επαρχίας Γορτυνίας του Νομού Αρκαδίας. Με την εφαρμογή του σχεδίου Καλλικράτης αποτελεί έδρα του Δήμου Γορτυνίας. Ο πληθυσμός της σύμφωνα με την απογραφή του 2021 ανέρχεται σε 322 μόνιμους κατοίκους. Έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός.

Τοποθεσία

Η Δημητσάνα είναι χτισμένη σε μια ορεινή τοποθεσία, πάνω σε λoφοράχη και σε υψόμετρο 946 μέτρων, από τη μεσημβρινή πλευρά της οποίας παρέχεται θαυμάσια θέα της πεδιάδας της Μεγαλόπολης και του Ταΰγετου. Αποτελεί έδρα του διευρυμένου δήμου Γορτυνίας, ενώ μέχρι πρόσφατα ήταν έδρα του Δήμου Δημητσάνας. Η ιστορία της αρχίζει κατά τους Ομηρικούς χρόνους, όταν στη θέση της βρισκόταν η μικρή αρκαδική πόλη Τεύθις. Αποτελεί κοινότητα μαζί με τα χωριά Παλαιοχώρι, Καρκαλού και τις μονές Αιμυαλών και Φιλοσόφου, με συνολικό πληθυσμό 740 κατ. Προπολεμικά η Δημητσάνα είχε διπλάσιο πληθυσμό, το 1960 είχε 2.000, αλλά πολλοί Δημητσανίτες μετανάστευσαν κι εγκαταστάθηκαν στην Αμερική, την Αυστραλία και αλλού. Η Δημητσάνα στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο με το «κρυφό σχολειό» και το 1821 με το «Δημητσανίτικο μπαρούτι» που παρασκεύαζε. Είναι πατρίδα του Εθνομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, του οποίου το άγαλμα δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του χωριού, που υπήρξε δωρεά του Μαρασλή, και του Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού, όπου αμφοτέρων οι οικίες διασώζονται. Στο μουσείο της Δημητσάνας που στεγάζεται στη Βιβλιοθήκη, εκτίθενται υφαντά, αργαλειοί, είδη λαϊκής τέχνης και αρχαιολογική συλλογή. Λίγο έξω από τη Δημητσάνα βρίσκεται και το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, που στόχο έχει την ανάδειξη των παραδοσιακών υδροκίνητων εγκαταστάσεων που παλιότερα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένες στην περιοχή.

Ιστορία

Στην θέση της σημερινής Δημητσάνας υπήρχε η αρχαία Αρκαδική πόλη Τεύθις η οποία είχε συμμετάσχει στον Τρωικό πόλεμο αλλά και στον εποικισμό της Μεγαλόπολης. Η χρονική περίοδος που μετονομάστηκε η Τεύθις σε Δημητσάνα δεν είναι γνωστή. Ωστόσο, η ονομασία Δημητσάνα θεωρείται ότι έχει σλαβική προέλευση. Πολλοί ερευνητές διαφωνούν, ενώ άλλοι είναι υπέρμαχοι αυτής της άποψης δεδομένου ότι σλαβική ρίζα έχουν οι ονομασίες και άλλων κοντινών χωριών όπως το Ζιγοβίστι, η Ζάτουνα, η Στεμνίτσα κ.ά. Το 963 μ.Χ. ιδρύεται η Μονή Φιλοσόφου 2,5 χιλιόμετρα έξω από τη Δημητσάνα. Το όνομα Δημητσάνα αναφέρεται για πρώτη φορά το 967 μ.Χ. σε πατριαρχικό έγγραφο σχετικό με την Μονή Φιλοσόφου. Το 1764 ένας σοφός καλόγερος, ο Αγάπιος, έχτισε βιβλιοθήκη και μετέφερε τα βιβλία από το μοναστήρι. Η βιβλιοθήκη μεγάλωνε συνεχώς μέχρι το 1821, γιατί το Πατριαρχείο έδινε νέα βιβλία καθώς στη Δημητσάνα λειτουργούσε ιερατική σχολή που έγινε γνωστή με τ' όνομα «Φροντιστήριο Ελληνικών Γραμμάτων». Η σχολή της Δημητσάνας λειτούργησε από το 1764 και από αυτή αποφοίτησαν πολλοί μητροπολίτες και λόγιοι, ανάμεσά τους ο Γρηγόριος ο Ε' και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός. Κατά τη διάρκεια του αγώνα του 1821, μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης καταστράφηκε, γιατί οι Έλληνες χρειάζονταν το χαρτί για να φτιάχνουν φυσέκια.

Επανάσταση 1821

Η Δημητσάνα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση τόσο λόγω των μπαρουτόμυλων όσο και λόγω των σημαντικών Δημητσανιτών που σχετίστηκαν με αυτήν. Ήδη από τα χρόνια πριν την Επανάσταση η Φιλική Εταιρεία είχε καταφέρει να δημιουργήσει μια επιτυχή επικοινωνία μεταξύ του πυρήνα της Τριπολιτσάς και της ευρύτερης περιοχής Γορτυνίας όπου υπήρχαν αρκετοί μυημένοι. Στις παραμονές της Επανάστασης ο Παπαφλέσσας, μετά τη διαφωνία του με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και καθ’οδόν προς τη Μεσσηνία, κατέλυσε στη Δημητσάνα στο αρχοντικό Αντωνόπουλου ο οποίος ήταν γαμβρός από αδελφή του Κανέλου Δεληγιάννη. Εκεί σύμφωνα με την προφορική παράδοση έγινε ειδική τελετή ορκωμοσίας στο Ευαγγέλιο και συνεστίαση που έμεινε γνωστή ως «Μυστικός Δείπνος». Υπογράφηκε «συνωμοτικό» μετά το οποίο ο Παπαφλέσσας περιβληθείς την φουστανέλλα έφυγε για τα Καλάβρυτα. Το ιστορικό αυτό κτίριο σώζεται μέχρι σήμερα ενώ παλαιότερα είχε αποτελέσει τόπο προσκυνήματος διαφόρων στρατηγών. Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης στις εκλογές του 1859 επισκέφθηκε τον πολιτικό του αντίπαλο Αντ. Αντωνόπουλο και γονατίζοντας ασπάσθηκε το έδαφος της ιστορικής αίθουσας λέγοντας «ευλαβής σιγή αρμόζει εν τη αιθούση εκείνη, ήτις πρώτη ήκουσε το μέγα μήνυμα, όπερ εκείθεν σκορπισθέν και θριαμβεύσαν, κατέστησε την Ελλάδα ελεύθερον βασίλειον …» Στους Δημητσανίτες αδελφούς εμπόρους Νικόλαο και Σπυρίδωνα Σπυλιωτόπουλους (ή Σπηλιωτόπουλους) οφείλεται η επαναλειτουργία των μπαρουτόμυλων και σε μεγάλο βαθμό ο εφοδιασμός του αγώνα σε πυρομαχικά. Πριν την Επανάσταση ανακαίνισαν 11 παλαιότερους μπαρουτόμυλους και τους εφοδίαζαν με τις πρώτες ύλες. Το παραγόμενο μπαρούτι και τα υλικά κρύβονταν σε ασφαλή μέρη και στο σπίτι των ιδίων. Κάποτε λόγω τοπικών διχονοιών το μυστικό προδόθηκε στους Τούρκους και τον Φεβρουάριο του 1821 διατάχθηκε έρευνα στο σπίτι των Σπυλιωτόπουλων, γκρέμισμα πέντε μύλων και σφράγισμα των σπιτιών μερικών εργατών. Με εξαγορά και παραπλάνηση των Οθωμανών παραγόντων τελικά δεν βρέθηκε κάτι ύποπτο και οι Σπυλιωτόπουλοι αφέθηκαν ανενόχλητοι. Τον Φεβρουάριο του 1821 οι Τούρκοι είχαν πλέον βάσιμες υπόνοιες για την επερχόμενη επανάσταση, έτσι κάλεσαν στην Τρίπολη και συνέλαβαν αρκετούς τοπικούς παράγοντες της Πελοποννήσου. Μεταξύ αυτών ήταν ο αρχιεπίσκοπος Δημητσάνας Θεόφιλος ο οποίος πέθανε φυλακισμένος λίγες μέρες πρίν την απελευθέρωση της Τριπολιτσάς. Είχε επίσης φυλακιστεί και ο Δημητσανίτης μητροπολίτης Αμυκλών και Τριπολιτσάς Δανιήλ. Από τη Δημητσάνα κατάγονταν οι εθνομάρτυρες Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ και ο Θεσσαλονίκης Ιωσήφ Αντωνόπουλος που απαγχονίστηκε στο Νεοχώρι στις 3 Ιουνίου 1821. Πάνω από 10 Δημητσανιώτες της διασποράς υπήρξαν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία: Ο έμπορος Βελισσάριος Διογενείδης στην Κωνσταντινούπολη, οι Φώτιος Ηλιάδης (στενός συγγενής του Μιχ. Οικονόμου), Ζαχαρίας και Αθανάσιος Λεονάρδοι και Παναγιώτης Διογενείδης (αδελφός του Βελισσάριου) στο Ιάσιο, ο Κων. Κόκκινος στο Ισμαήλι, ο Ηλίας Μάνεσης στην Οδησσό, ο έμπορος Σταμάτης Ψαρούλης στην Ύδρα ο οποίος με τη σειρά του κατήχησε τον συμπατριώτη του έμπορο Ανδρέα Παναγιώτη Σπυλιόπουλο επίσης στην Ύδρα. Φιλικός ήταν και ο Π.Π. Γερμανός που είχε κατηχηθεί από τον Αντώνιο Πελοπίδα την 1 Νοεμ. 1818 προσφέροντας 5.000 γρόσια. Μυημένοι ήταν και ο ηγούμενος της μονής Αιμυαλών Παρθένιος και ο ιερέας Βαρθολομαίος, αγνώστου επωνύμου, στην Κωνσταντινούπολη. Οι αδελφοί Νικόλαος και Σπυρίδων Γεωργίου Σπυλιωτόπουλοι κατηχήθηκαν από τον Χριστόφορο Περραιβό στην Ύδρα τον Απρίλιο του 1820 με εκπρόσωπό τους στην Οδησσό τον Δημητσανίτη Αντώνιο Γαβριήλ. Ο μητροπολίτης Δανιήλ κατηχήθηκε την Πρωτομαγιά του 1820 από τον Κανέλο Δεληγιάννη και όρισε εκπρόσωπό του τον αδελφό του Μιχαήλ, μοναχό στο Άγιον Όρος. Από την οικογένεια των Ανδρονίκων που είχε μεταναστεύσει στη Βεσσαραβία, υπήρξε Φιλικός ο καπετάνιος Παύλος Ανδρόνικος. Θερμοί πατριώτες και μαχητές υπήρξαν οι Παναγιώτης Ανδρόνικος, αξιωματικός του ρωσικού στρατού, και ο αδελφό τους Ιωάννης. Ο πρώτος, που πέθανε το 1820, είχε συνθέσει ποίημα που έγινε επαναστατικό εμβατήριο της διασποράς, με στίχους σε τροχαϊκό μέτρο όπως:

…ξυπνήστε τέκνα κ'ήλθεν η ώρα, ξυπνήστε όλα, τρέξτε τώρα

κ'ήλθεν ο Δείπνος ο μυστικός… Ο Ιωάννης Ανδρόνικος μετείχε στη μάχη του Δραγατσανίου ως εκατόνταρχος. Στη Δημητσάνα παρασκευαζόταν μπαρούτι από την εποχή της πρώτης τουρκοκρατίας (πριν το 1684). Μαρτυρείται η λειτουργία μπαρουτόμυλων από την Βενετική κατάκτηση στα τέλη του 17ου αιώνα και αρχές του 18ου. Αρχικά, πριν φιαχτούν οι μπαρουτόμυλοι, η παραγωγή γινόταν με πρωτόγονα μέσα σε οικιακές συνθήκες. Τον 18ο αιώνα ιδρύθηκαν μπαρουτόμυλοι με πρωτοβουλία του μητροπολίτη Ανανία. Αυτοί καταστράφηκαν από τους Τούρκους το 1767 και αναστηλώθηκαν και πάλι λίγο πριν την Επανάσταση από τους Νικόλαο και Σπυρίδωνα Σπυλιωτόπουλους οι οποίοι, όπως λέει ο Μιχ. Οικονόμου, «μετέτρεψαν την περιουσία τους σε νίτρο και θειάφι». Με έξοδα των ιδίων και άλλων Φιλικών, πιθανώς και με χρήματα που έφερε ο Παπαφλέσσας, επαναλειτούργησαν οι μπαρουτόμυλοι αποθηκεύοντας πυρίτιδα για τον αγώνα σε μοναστήρια, σπήλαια και υπόγεια. Μετά την έκρηξη της επανάστασης οι μύλοι αυξήθηκαν σε 14. Η καθημερινή παραγωγή υπολογίστηκε σε 150 οκάδες ή και 300-500. Μέσα στο έτος 1821 οι Σπηλιωτόπουλοι προσέφεραν δωρεά μόνο στην Πελοπόννησο 13.106 οκάδες μπαρούτι, 3.510 οκάδες σφαίρες και 804.320 φυσίγγια. Εκτός από τους μπαρουτόμυλους παραγωγή πυρίτιδας γινόταν και στα σπίτια. Οι περισσότεροι Δημητσανίτες γνώριζαν αυτή την τέχνη και ήταν γνωστοί ως «μπαρουξήδες» ενώ η Δημητσάνα ονομάστηκε «μπαρουταποθήκη του Έθνους».

Αξιοθέατα

Η Δημητσάνα είναι πετρόχτιστος οικισμός με αξιόλογα αρχοντικά, τα περισσότερα από τα οποία είναι αναστηλωμένα σήμερα. Ο οικισμός είναι χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής της Γορτυνίας και είναι χαρακτηρισμένος παραδοσιακός. Αξιοθέατα στο εσωτερικό του οικισμού αποτελούν:

Η Βιβλιοθήκη Δημητσάνας, Η βιβλιοθήκη στεγάζεται σε τμήμα του χώρου της Σχολής Δημητσάνας. Ιδρύθηκε το 1764 και εμπλουτιζόταν με βιβλία επί 57 έτη. Κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1821 μέρος των βιβλίων χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή φυσεκίων καθώς υπήρχε έλλειψη από χαρτί. Σήμερα αριθμεί περισσότερους από 35.000 τόμους, χειρόγραφα και έγγραφα. Οικία Παλαιών Πατρών Γερμανού. Η οικία του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Σήμερα λειτουργεί ως Εκκλησιαστικό Μουσείο. Ο Ναός της Αγίας Κυριακής, κτίσθηκε το 1834 και είναι μονόκλιτη βασιλική με τρούλο καλυμμένο από φύλλα χαλκού. Ο Ναός του Αγίου Χαράλαμπου, κατασκευάστηκε το 1832-4 και ήταν ο πρώτος καθεδρικός ναός της πόλης. Η Εκκλησία των Ταξιαρχών Το Παρθεναγωγείο που χτίστηκε την περίοδο 1898-1910 με δωρεά του Ανδρέα Συγγρού. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα διτάξιου σχολείου αυτής της περιόδου. Λειτούργησε ως το 1930 ως σχολείο θηλέων και στην συνέχεια στέγασε το ειρηνοδικείο Ψωφίδος.

Ο Πύργος του Ξενιού κατασκευάστηκε το 1850-51 από Πυρσογιαννίτες και Λαγκαδιανούς μάστορες. Το αρχοντικό αυτό για την εποχή του είχε εξωπραγματικές διαστάσεις. Είχε 18 μέτρα ύψος (όσο μια εξαώροφη πολυκατοικία), 5 ορόφους και 520 τ.μ. εμβαδόν. Λίγο έξω από τον οικισμό βρίσκεται το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης που δημιουργήθηκε το 1997 με αναστήλωση εγκαταλελειμμένων προβιομηχανικών εγκαταστάσεων, που στηρίζονταν στη υδροκίνηση. Στην ευρύτερη περιοχή σημαντικά αξιοθέατα είναι η παλαιά και νέα Μονή Φιλοσόφου καθώς και η Μονή Προδρόμου που βρίσκονται στο εσωτερικό του φαραγγιού του Λούσιου. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν το Ζυγοβίστι, η μονή Κερνίτσας και η Μονή Αιμυαλών, με πολύ μεγάλη σχέση με την περιοχή Αλαγονίας Μεσσηνίας από όπου προήλθε μεγάλο μέρος του πληθυσμού κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Αγησίλαος Καλαμαράς.

Πληθυσμός

Ο πληθυσμός της Δημητσάνα αυξήθηκε σημαντικά την περίοδο 1861-1889 αλλά μειώθηκε ελαφρά το 1896. Την περίοδο 1907-1928 σταθεροποιήθηκε ενώ απο το 1940 και ύστερα μειώθηκε σημαντικά. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει υπάρξει πολύ μεγάλη μείωση με μόνη εξαίρεση την απογραφή του 1991.

Διοικητική ιστορία

Η Δημητσάνα ήταν αρχικά έδρα του Δήμου Θεισόας, ο οποίος συστάθηκε στις 24 Μαΐου 1835. Το 1876 ο δήμος μετονομάστηκε σε Δήμο Δημητσάνης και λειτούργησε ως την κατάργησή του το 1912. Το 1912 συστάθηκε η Κοινότητα Δημητσάνης, η οποία αναγνωρίστηκε σε Δήμο στις 28 Αυγούστου 1992. Λειτούργησε ως δήμος μέχρι την κατάργησή του, το 2010 και σήμερα υπάγεται στον Δήμο Γορτυνίας.

Διατελέσαντες πρόεδροι της Κοινότητας Δημητσάνας

...

Καλπακής "Τρίποδας" Κωνσταντίνος του Βασιλείου Κανέλλος Παπασταθόπουλος (απεβίωσε, πρώην δήμαρχος, στις 24 Ιανουαρίου 1972) ...

1983-1986 Νικόλαος Κουστένης 1987-1992 Σπυρίδων Μαλεβίτης

Δήμαρχοι Δημητσάνας

1992-2006 Σπυρίδων Μαλεβίτης 2007-2010 Αναστάσιος Βλάχος

Αθλητισμός

Η «Αθλητική Ένωση Δημητσάνας» ιδρύθηκε επίσημα το 1981 και εκπροσωπεί το χωριό στο τοπικό ποδόσφαιρο, αγωνιζόμενη στις διοργανώσεις της Ε.Π.Σ. Αρκαδίας. Φυσική της έδρα αποτελεί το Δημοτικό Γήπεδο Δημητσάνας, το ποδοσφαιρικό γήπεδο του χωριού. Έχει κατακτήσει 2 φορές το Κύπελλο Ε.Π.Σ. Αρκαδίας, το 1984 επικρατώντας με 1-0 του Πανθυρεατικού στο γήπεδο Παναρκαδικού και αποτέλεσε την πρώτη ομάδα στα χρονικά στην ιστορία της διοργάνωσης που κατακτά το τρόπαιο ενώ αγωνίζεται στην Β΄ Κατηγορία και το 2023 επικρατώντας του Ερμή Μελιγούς στο γήπεδο «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης», δίνοντας της το δικαίωμα να αγωνιστεί για πρώτη φορά στο Κύπελλο Ελλάδας της σεζόν 2023-24, όπου αποκλείστηκε από τον Πανγυθεατικό.

Άλλη βιβλιογραφία

Αγησίλαος Καλαμαράς, Αλαγονία και Αλαγόνιοι, Τόμοι Ι & ΙΙ, Έκδοση του συλλόγου Αλαγονίων Καλαμάτας, Καλαμάτα 2001 (Βιβλιογραφία στην σελ.10). Βασίλης Παναγιωτόπουλος, «Οι απαρχές της πυριτιδοποιίας στη Δημητσάνα», Τα Ιστορικά, τομ.9, τ/χ.16 (Ιούνιος 1992), σελ.3-22.

Παραπομπές

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Λούσιος και Δημητσάνα (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)