Το σπήλαιο Απήδημα βρίσκεται δυτικά της Αρεόπολης, στην δυτική απόκρημνη παραλία της Μάνης, στον νομό Λακωνίας της Πελοποννήσου. Ανασκαφές στο σπήλαιο έχουν αποδώσει σημαντικότατα αρχαιολογικά και ανθρωπολογικά ευρήματα, όπως δύο κρανία ηλικίας τουλάχιστον 160.000 ετών. Το ένα κρανίο ηλικίας πάνω από 210.000 ετών φέρει χαρακτηριστικά που προέρχονται από τον σύγχρονο άνθρωπο και, αν η ταυτοποίηση και χρονολόγηση είναι σωστή, αποτελεί το παλαιότερο γνωστό δείγμα Homo sapiens που έχει βρεθεί εκτός Αφρικής.

Τοποθεσία - γεωλογία

Το σπήλαιο Απήδημα πρόκειται για σύμπλεγμα σπηλαίων που βρίσκονται στην απότομη δυτική ακτογραμμή της Μάνης, ανάμεσα στους κόλπους Διρού και Λιμενίου, κοντά στην Αρεόπολη. Η είσοδος των σπηλαίων βρίσκεται σήμερα 4 με 19 μέτρα πάνω από το σημερινό επίπεδο της θάλασσας. Κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου η στάθμη της θάλασσας ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο, επιτρέποντας την κατοίκησή τους από ανθρώπους. Θεωρείται ότι στην περιοχή υπήρχε μικρή κοιλάδα, η οποία εκτεινόταν ως το Οίτυλο. Όμως, μετά το πέρας της τελευταίας εποχής των παγετώνων πριν περίπου 10.000 χρόνια, η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε, καταποντίζοντας την κοιλάδα και δυσχεραίνοντας την πρόσβαση στην είσοδο. Το σπήλαιο έχει δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα της καρστικής αποσάθρωσης των ασβεστολίθων της περιοχής. Τα σπήλαια έχουν εν μέρει πληρωθεί με ιζήματα της πλειστόκαινου εποχής, τα οποία στη συνέχεια σε μεγάλο βαθμό διαβρώθηκαν από τη δράση της θάλασσας. Εντός των σπηλαίων υπάρχουν σκληρά λατυποπαγή, εντός των οποίων σώζονταν απολιθωμένα κρανία ανθρωπίδων.

Αρχαιολογία

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές, που άρχισαν στο σπήλαιο το 1978, έχουν αποδώσει σημαντικότατα αρχαιολογικά και ανθρωπολογικά ευρήματα. Έχουν βρεθεί τμήματα 6 - 8 ανθρώπινων σκελετών, που προέρχονται από διαφορετικές περιόδους της παλαιολιθικής περιόδου (διαφορετικά στρώματα). Πολύ σημαντικά είναι και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που έχουν έρθει στο φως, όπως λίθινα και οστέινα παλαιολιθικά εργαλεία, οστά ζώων και ταφή γυναίκας, που μαρτυρούν κατοίκηση του σπηλαίου από πολύ πρώιμο στάδιο, κατά την αρχαιότερη παλαιολιθική περίοδο.

Κρανία Απήδημα 1 και 2

Τα παλαιότερα από τα ευρήματα είναι δύο κρανία, τα οποία θεωρούνται περίπου σύγχρονα με το απολιθωμένο κρανίο του σπηλαίου Πετραλώνων Χαλκιδικής και χρονολογούνται από τους ανασκαφείς τουλάχιστον 160.000 - 210.000 χρόνια πριν από σήμερα. Τα κρανία έχουν ονομαστεί Απήδημα 1 (ή LAO 1/S1) και Απήδημα 2 (ή LAO 1/S2) και βρέθηκαν σε απόσταση 15 εκατοστών το ένα από το άλλο. Σχεδόν το μισό από το κρανίο Απήδημα 1 είχε ήδη διαβρωθεί από τη θάλασσα τη στιγμή της ανασκαφής του, ενώ το Απήδημα 2 καλυπτόταν από λεπτό στρώμα πετρωμάτων. Το κρανίο Απήδημα 2 βρέθηκε ελαφρώς παραμορφωμένο και με ρωγμώσεις, ενώ το ινιακό οστό, τμήματα των κροταφικών οστών καθώς και όλα τα δόντια και τμήμα της υπερώας έλλειπαν. Το κρανίο με βάση την μορφολογία είχε ταξινομηθεί ως ανήκον είτε σε άνθρωπο της Χαϊδελβέργης (όπως το κρανίο των Πετραλώνων) είτε σε άνθρωπο του Νεάντερταλ. Ο Θεόδωρος Πίτσιος είχε προτείνει το όνομα Ταινάριος Άνθρωπος (Homo (sapiens) teanarius), ο οποίος σχετιζόταν με τη γενεαλογική γραμμή των Νεάντερταλ. Μετά από προσεκτική ανάλυση της οπίσθιας περιοχής του κρανίου το 2011 βρέθηκε ότι το κρανίο έχει περισσότερα κοινά με τα κρανία των Νεάντερταλ απ'ότι με των ανθρώπων της Χαϊδελβέργης. Ο όγκος του εγκεφάλου υπολογίστηκε σε 1.454 κυβικά εκατοστά. Η ηλικία του κρανίου προσδιορίστηκε με τη μέθοδο χρονολόγησης σειρών ουρανίου σε τουλάχιστον 160.000 έτη, γεγονός που το καθιστά το παλαιότερο γνωστό κρανίο με τυπικά χαρακτηριστικά προσώπου Νεάντερταλ. Από κρανίο Απήδημα 1 σώζεται μόνο το οπίσθιο τμήμα και είναι λιγότερο παραμορφωμένο. Για αρκετά χρόνια θεωρούταν ότι ανήκε στο ίδιο είδος ανθρώπων με το κρανίο Απήδημα 2, όμως πιο προσεκτική ανάλυση έδειξε ότι δεν διέθετε αρκετά χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τους Νεάντερταλ, όπως το ινιακό εξόγκωμα, και μορφολογικά παρουσιάζει ένα συνδυασμό χαρακτηριστικών του μοντέρνου ανθρώπου (Homo sapiens) με πιο αρχαϊκές μορφές. Η ηλικία του κρανίου με βάση τη σειρά ουρανίου υπολογίστηκε σε πάνω από 210.000 έτη. Αν το κρανίο ανήκε όντως σε μοντέρνο άνθρωπο, τότε αποτελεί το παλαιότερο που έχει βρεθεί εκτός Αφρικής. Επίσης υποδεικνύει ότι η περιοχή κατοικήθηκε για ένα διάστημα από σύγχρονους ανθρώπους πριν εγκατασταθούν σε αυτή οι Νεάντερταλ. Μια άλλη μελέτη αναγνώρισε τα κρανία ως ανήκοντα σε μια μεταβατική μορφή ανάμεσα στο Homo erectus και Νεάντερταλ.

Άλλα ευρήματα

Στο σπήλαιο Γ βρέθηκε σκελετός (LAO 1/S3) γυναίκας ηλικίας 20 ± 3 ετών, στην οποία δόθηκε το όνομα «Κανέλα» από την ανασκαφική ομάδα. Η ηλικία του σκελετού υπολογίστηκε σε 30.000 έτη και ανήκει σε Κρο-Μανιόν. Το μεγαλύτερο μέρος του σκελετού σώθηκε σε καλή κατάσταση, αλλά το κρανίο σώθηκε μόνο τμηματικά. Θεωρείται ότι τάφηκε σε εμβρυϊκή στάση, με μία πλάκα να έχει τοποθετηθεί κάτω από το κεφάλι και μια στρογγυλή πέτρα στα πόδια. Μαζί βρέθηκαν διάφορα οστά ζώων τα οποία θεωρείται ότι αποτελούσαν προσφορές τροφής.

Παραπομπές

Πηγές

Θεόδωρος Πίτσιος (1999). Ο Ταινάριος Άνθρωπος (PDF). Αρχαιολογία. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 29 Απριλίου 2012.